Čiča Draža prevarant

Nastanak četničkog pokreta u Jugoslaviji, njegovo funkcionisanje i organizacija, neraskidivo su vezani za njegova osnivača – oficira Dragoljuba Mihailovića. On se poslije kapitulacije Kraljevine Jugoslavije 1941. godine s grupom oficira jugoslovenske vojske sklonio na Ravnu Goru u Srbiji, odakle je stupio u kontakt s jugoslovenskom Vladom u egzilu, kako bi radio na organizovanju jedinica na koje bi se moglo računati u slučaju ustanka ili rata s okupatorom.

No, okupacija i rasparčavanje Jugoslavije, monopol nad komunikacijama koje imao okupator te težak proboj informacija, odigraće sprecifičnu ulogu u nastanku ovoga pokreta, mada će on umnogome zavisiti i od naravi njegova kreatora. Mihailović je pripadao redu velikosrpskih nacionalista i monarhista, ostrašćenih antikomunista. Sav svoj angažman doživljavao je kao pokušaj restauracije kraljevine nakon oslobođenja u kojoj bi unutrašnji odnosi bili znatno promijenjeni u korist Srbije u odnosu na predratnu Jugoslaviju. Smatrao je da rat protiv okupatora mora biti pametan, da ne treba ulaziti u čeone bitke dok je okupatorska koalicija jaka, već da se u direktnu borbu stupi kad situacija na velikim svjetskim frontovima prevagne u korist Saveznika.

Mihailović je i prije rata bio dio dobro rasprostranjenih obavještajnih mreža, pa je u uređenju svog pokreta unio nešto od savladane prakse. Jedino što je počelo mrsiti Mihailovićevu filozofiju jeste pojava jedinog i istinstinskog antifašističkog pokreta koji su predvodili komunisti.

Egzilska vlada u Londonu, zvanični London i Moskva smatrali su otvaranje ustaničkog žarišta tokom ljeta 1941. u Jugoslaviji važnim za ukupnu antifašističku stvar. Zato su i Velika Britanija i Sovjetski Savez upućivali Mihailovića i Josipa Broza da koordinišu svoje akcije i rade na stvaranju širokog narodnooslobodilačkog pokreta. Ubrzo će postati jasno da ta saradnja nije moguća pošto se nakon nekoliko zajedničkih akcija u Srbiji ispostavilo da između Mihailovićeve i Brozove vizure postoje suprotnosti. Mihailović i Tito vodili su neuspješne razgovore o formiranju zajedničkog štaba i već od novembra 1941. godine dolazi do prvih neprijateljstava između četnika i partizana na teritoriji Srbije koji će se, kako rat bude odmicao, sve više produbljivati i širiti na ostale djelove bivše Jugoslavije.

Saradnja sa okupatorom

Mihailović je bio zaslijepljen idejom o očuvanju žive sile koja bi nakon što okupator bude savladan na velikim frontovima stupila u borbu i vratila kralja u Jugoslaviju. Zato će tokom čitavog rata redefinisati unutrašnju organizaciju svoga pokreta, izmišljati varijante ilegalnog i legalnog četništva, dajući mu prije svega antikomunistički predznak. Takva politika odvešće ga do široke saradnje s okupatorom koja će na prekretnici rata usloviti otkazivanje britanske podrške koju je imao sve do 1943. godine.

Koncepcija u koju je vjerovao zahtijevala je od Mihailovića da se povezuje i s grupama bliske ideologije, koje su već radile za okupatora, kakve su npr. bile okupaciona Vlada u Srbiji Milana Nedića ili organizacija Zbor Dimitrija Ljotića. Zato je u Beograd poslao grupu oficira koja je obrazovala poznati obavještajni punkt Gorski štab II preko kojeg je Draža tokom čitavog rata komunicirao s okupatorom i ostalim njegovim saradnicima. Važno je napomenuti da je ove kontakte Mihailović vješto prikrivao od egzilske Vlade i savezničkih komandi, što mu je s druge strane omogućilo ispredanje mita o „srpskom Robinu Hudu“ i „prvom gerilcu Evrope“.

Mihailoviću nije bilo strano da putem radio veze obavještava Vladu u egzilu o akcijama četnika, koje su zapravo vršili partizani. Radio London i Radio Slobodna Jugoslavija prenosili bi izvještaje onakvim kakvim bih ih frizirao Mihailović, što će u jednom trenutku ovom oficiru donijeti veliku svjetsku popularnost. Teški uslovi i brojnost okupatroskih vojnika na prostoru Jugoslavije onemogućavali su slanje većih vojnih misija koje bi direktno s terena provjerile istinitost izvještaja koje Mihailović šalje. A i kada bi te rijetke i malobrnojne misije uspjele da se probiju, Mihailović bi vješto manipulisao. Da ironija bude veća, tokom 1942. godine, kad gotovo nijedan četnički metak neće biti ispaljen prema okupatorima, Mihailoviću će stizati pozdravi od značajnih ličnosti poput Ajzenhauera, De Gola, Idna ili engleskog kralja Džordža.

Vezu s nacistima, Mihailović je uglavnom održavao preko posrednika tražeći od njih oružje da se bori protiv komunista s obećanjem da neće ubijati Njemce. Smislio je zanimljivu taktiku koja se ogledala u tome da kad Njemci zaprijete četnicima, dio svojih trupa legalizuje kao dio vojske Vlade Milana Nedića kako bi održao živu silu. Mnogo bolji odnos imao je s Talijanima s kojima su njegove jedinice imale više nego prijateljske veze, naročito u Crnoj Gori. Ono što je posebno omogućavalo ovakvo manevrisanje jeste i situacija na terenu, njegova konfiguracija i različitost prirode okupacije u raznim djelovima Jugoslavije. Zato će četnički pokret biti nekoherentan, njegove formacije ponašaće se drugačije od slučaja do slučaja zaviseći od trenutnog stanja u rejonu u kojem operišu i od volje svojih vođa kojima je dirigovao Mihailović davajući im instrukcije i zvanja vojvoda. Tako je bila moguća situacija da npr. u istom danu dio jedinica četničkog pokreta u Srbiji bude uhapšen, a da četničke jedinice u Crnoj Gori uredno dobijaju oružje, hranu i plate od Talijana.

Veza sa svim antikomunistima

Crnogorski istoričar Đuro Vujović u knjizi Crna Gora u NOR-u 1941-1945. godine donosi nam o tome vrijedna svjedočanstva – Mihailović se povezivao sa svim antikomunističkim grupama iz Jugoslavije i inostranstva, između kojih treba pomenuti – komandanta Drugoga bugarskog korpusa čije je śedište bilo u Nišu, a koji je vršio velike zločine nad srpskim stanovništvom; zatim se preko svog predstavnika povezao s bugarskim kolaborantskim pukovnikom Velčevim kome je predlagao stvaranje tzv. Balkanske unije; s albanskim fašistima Mihailović je bio povezan posredstvom pukovnika Muharema Barjaktarija; s Nelosovim pokretom u Grčkoj povezao se preko kapetana Mihaila Vemića, a s rumunskim kvislinzima preko majora Radomira Dedua.

Vujović nam donosi i svjedočanstvo bivšeg generala mađarske vojske Ištvana Ujsasija, koji je 1946. godine sovjetskoj Vladi dao sljedeći opis Dragoljuba Mihailovića: „U okviru moje djelatnosti u mađarskoj vojnoj obavještajnoj službi, saznao sam da je Mihailović bio agent mađarskog generalštaba, prisni saradnik mađarskog regenta admirala Hortija i da je radio za interese Hitlerovske Njemačke. Meni je isto tako poznato da je za vrijeme Drugoga svjetskog rata Mihailović prisno sarađivao sa italijanskim i rumunskim generalštabom, od kojih je primao pomoć u oružju i municiji za borbu protiv Titove armije. On je isto tako radio za italijansku i rumunsku obavještajnu službu...“

Dobro je poznato da su četnički prvaci poput Momčila Đujića, Mana Rokvića, Steva Rađenovića i dr. sklapali sporazume s ustaškim vođama, a da je sam Mihailović krajem rata „unaprijedio“ ustaškog oficira Matu Matićevića, nazivajući ga u njihovoj korespondenciji „bratom“. Tolika Mihailovićeva zaslijepljenost borbom protiv komunista, uništiće njegov pokret, što će na kraju rezultirati time da je četnički pokret pobio daleko više srpskih antifašista nego njemačkih fašista.

Cijena politike čekanja

Upravo zato što su vodili politiku čekanja, četnici se neće pokazati kao dobra i organizovana vojska, već će se vremenom njihove jedince pretvoriti u pljačkaške i zločinačke bande, koje su uglavnom učestvovale u pohodima na narodnooslobodilački pokret i nenaoružano civilno stanovništvo. Posebno su od četničkog noža stradali muslimani, što je sve dirigovano iz Mihailovićeva štaba u skladu s realizacijom vizije etnički i vjerski čiste teritorije. Dok su komunisti pored borbe s okupatorom sprovodili i komunističku revoluciju, Mihailovićeve jedinice su paralelno s čekanjem i kolaboracijom sporovdile organizovane zločine.

Možda je najbolju sliku Dražine vojske dao Stevan Moljević, jedan od glavnih intelektualaca četničkog pokreta. On je krajem 1944. godine tokom povlačenja kroz Bosnu kad je već postalo jasno da su četnici izgubljena priča, kao predśednik Centralnog nacionalnog komiteta za Jugoslaviju, najvećeg četničkog političkog organa rekao: „Za kralja i otadžbinu, je li tako? Prazno je to i šuplje, gospodo i braćo moja! (...) A ona druga ‚Draža nas vodi pobedi i slobodi’ dovela nas je, kao što vidite, u ovo tužno i maglovito bosansko bespuće (...) Šta smo mi u ovom ratu pokazali srpskom narodu? Svoje kame, brade i pijane komandante, koji štipaju snaše. Krv, seks i gibanice, to je bio naš program, naša zastava (...) Rulje koje zaudaraju na rakiju, to smo bili i ostali!“.

Ergo, i poslije ovako kratkog osvrta jasno je da sve učestaliji narativ proistekao iz „kulturne revolucije“ koju intenzivno predvodi SPC pomenima Dragoljubu Mihailoviću i iniciranje podizanja spomenika ratnim zločincima, opovrgava sve njihove zablude o „Balkanskom Robin Hudu“ i njegovom pokretu kao antifašističkom i stradalničkom. Istina je da se četnički pokret ponegđe javio i operisao kao reakcija na kvislinške zločine različitih profila prema Srbima i zločinima koje su činili članovi partizanskog pokreta, ali gledano u kontekstu vremena i cjelokupnog rata, četnički pokret je bio jedan od najkolaborantskijih i najzločinačkijih pokreta u Jugoslaviji, te kao takav, ni on, ni njegove vojvode i osnivač ne mogu i ne smiju biti uzus po kojem će se osmišljavati naša budućnost. Dužnost građanske misije u Crnoj Gori nije samo govorkanje o ekonomskim problemima u državi, već i reakcija na svaki pokušaj rehabilitacije poraženih ideologija u Drugome svjetskom ratu, dolazile one iz ma kojih redova – vladajućih, opozicionih ili crkvenih.

Čovjek svih službi

Masovna ratna propaganda zapadnih saveznika iskonstruisala je moćnu sliku „Balkanskog orla“ i „Bijele nade“. Otkad je stupio u vezu s egzilskom Vladom Mihailović će postati njen stub u domovini. Od jeseni 1941. do juna 1942. godine Mihailović će doživjeti više unapređenja i postati armijski general, a u tom periodu biće naimenovan i za ministra vojske, mornarice i vazduhoplovstva Kraljevine Jugoslavije i komandanta Jugoslovenske vojske u otadžbini te, načelnika Vrhovne komande. Njemački okupator, kao najsnažniji na teritoriji Jugoslavije s najrazgranatijom obavještajnom mrežom, znao je za dvostruku prirodu Mihailovićevih odnosa i za njegove veze s Britancima. Zato su Njemci tokom čitavog rata na njega gledali sumnjivo i čak ucijenili njegovu glavu sa 100.000 rajhsmaraka u zlatu jer su znali da bi u slučaju slabljenja njemačke ratne mašine Mihailović otvorio vatru na njih. To im ipak nije smetalo da njegove jedinice i po njegovom odobrenju koriste u okršajima s partizanima.

Kad mržnja zaslijepi

Kad kompleksna i prevarantska taktika bude pročitana od saveznika koji će Mihajlovića zbog toga napustiti, neće mu biti strano da koketira s poglavnikom NDH i zločincem Antom Pavelićem i hrvatskim nadbiskupom Alojzijem Stepincem, nudeći saradnju protiv komunista. Najveći problem Dragoljuba Mihailovića bio je neshvatanje aktuelne vojne situacije. Saveznicima su trebale divizije koje će ubijati njemačke fašiste, a ne polubanditska skupina koja će svojim dojučerašnjim hraniteljima udariti s leđa tek kad vidi britanske i američke jedinice kako se iskrcavaju.

*Tekst prenosimo sa sajta dnevnog lista Pobjeda