Evropljani žive u specifičnom istorijskom eksperimentu

Prije šest godina Hrvatska je postala članica Evropske Unije. Proces pridruživanja Hrvatske Uniji bio je politički viđen kao važan korak za evropeizaciju Balkanske regije i prostora bivše Jugoslavije. S obzirom da su hrvatske vlasti tokom 1990-ih često imali negativna razmišljanja oko EU. Prije nego što je umro kao nacionalistički i auktoritarni političar, predsjednjik Franjo Tuđman se protivio idejama pristupanja Hrvatske u EU. Prema Tuđmanovim pogledima, takav proces nije bio u interesu Hrvatske jer je EU kao i Jugoslavija jedan „liberalni eksperiment“ osuđen na raspad.

Skoro 25 godina kasnije se može vidjeti da su takvi pogledi bili pogrešni. I pored problema oko Bregzita, manjeg povjerenja u institucije i sporog ekonomskog oporavka EU je i dalje funkcionalna i više integrisana nego ranije. Dok je Jugoslavija bila auktoritarno uređenje bez demokratije i slobode, EU se često predstavlja kao glavni i najnapredniji primjer regionalne integracije, supranacionalne demokratije i višeslojnog rukovodstva.

Međutim, da li je u stvari korisno i inspiracijski predstavljati EU kao eksperiment u medijima ili popularnim narativima? Sa obzirom na probleme i izazove poput socijalnog nezadovoljstva i siromaštva, izbjeglica i ljudske sigurnosti, ekološkog zagađenja i loše birokratije? EU je i dalje pod uticajem problema koji su nastali početkom 1990-ih jer je razvijanje evropske ekonomije imalo svoje kontradikcije i negativne strane.

Formalno se naime radilo o slobodnoj trgovini, ljudskom kretanju i međudržavnoj saradnji. Informalno se radilo o regulisanom tržištu, građanstvu i rukovodstvu. Ekonomski i politički razvoj Unije je, uz procese poput globalizacije i postindustrijalizma, doveo do razvoja gdje su individualne i kolektivne identifikacije građana također postale i kategorije „dobitnici i u gubitinici“ evropske integracije.

Može se reći da se, u tim trenucima posle završetka Hladnog rata, veći broj ljudi osjećao kao dio nove priče koju nisu prepoznavali. A u kojem se pravcu ”evropska priča“ trenutno nalazi? Kao što istoričar Yuval Harari piše u svoj posljednjoj knjizi "21 lekcija za 21.vijek“ (21 lessons for 21^stcentury) ljudima su potrebne ideje, smisao i priče da bi mogli organizovati, sarađivati i rješavati probleme. Njegova knjiga sadrži više stranica vezano za razvoj EU i njenog značenja za budućnost ljudske civilizacije.

U današnjem vremenu, kako to smatra Harari, postoji veliki jaz između globalnih problema poput klimatskih promjena i lokalnih identifikacija. Manjak vizija, smisla i inspiracijskih priča često dovodi do osjećaja dezorijentisanosti i nesigurnosti. U Evropi se to uglavnom reflektira rastom nacionalističke komunikacije poput mitoloških političkih obećanja i nostalgičnih fantazija o boljoj prošlosti.

Nedovoljna rješenja kao i nedostatak boljih institucija utiču negativno i na samu EU jer unija je u globalnom pogledu najveći nadnacionalni i multikulturni eksperiment zasnovan na liberalnim i drugim univerzalnim vrijednostima kao sloboda i pluralizam. Jedan od važnih aspekata evropske identifikacije jeste višeslojnost, od lokalnog do evropskog nivoa. Takva identifikacija je više uključujuća i zasniva se na univerzalnim vrijednostima i kosmopolitičkim pogledima na društvo i građanstvo.

Kada se govori o budućnosti Evrope, pogotovo kada se radi o identifikaciji, treba se prisjetiti da je svaki nacionalizam zapravo ideja. Istorijski gledano, kako Harari piše, nacionalizam je kroz indoktrinaciju i javnu kontrolu korišten da više ljudi sarađuje oko interesa za radne, političke ili vojne potrebe. U 19 vijeku je to dovelo do procesa gdje su Prusi, Švabe i Bavari postajali u prvu ruku Nijemci i gdje su Normanci, Bretonci i Gasconci postajali Francuzi. Prema Hararijevim pogledima, budućnost Evrope bi mogla da dovede do procesa da se npr. Francuzi, Slovaci i Danci više osjećaju kao Evropljani. Zbog toga, EU može da se posmatra i kao institucionalni proces sa ciljem da omogući saradnju i solidarnost sa više ljudi koji se mogu identificirati sa zajedničkim institucijama kao što su demokratija i vladavina prava.

Jedan veliki izazov za EU prema pisanju Hararija je pitanje koje se odnosi na to kako će Evropljani da rješavaju situaciju izbjegličke krize i adaptacije novih pojedinanca kada se ni mnogi Nijemci ni Grci ne osjećaju povezani sa evropskom identifikacjiom. Prema Harariju, ako EU uspije da u budućnosti riješi više problema onda njen „eksperimentalni recept“ može da se kopira i transformira na globalnom nivou jer to bi značilo zbližavanje većeg broja ljudi kao i promociju mira, prosperiteta i napretka za cijeli svijet.

Kako Harari smatra, i na „ujedinjenoj planeti“ biće mjesta za patriotizam vezan za nacije i regione no istovremeno, ako želimo da preživimo i razvijamo čovječanstvo, moramo i da komplementiramo lojalnost i održive obaveze prema globalnoj zajednici. Unija igra jako važnu ulogu za rješavanje globalnih problema poput klimatske krize i siromaštva gdje je potreban proces jer bilioni ljudi imaju zajedničke identifikacije, institucije i odlučnosti. Zbog toga je budućnost Evrope također i budućnost daljeg razvoja naše globalne ljudske civilizacije tokom 2020-ih godina.