Na čelu revolucionarnog pokreta

Mentalitetu, koji ne razumije ili koji neće da prizna da se dramatska ruska pobuna masa godine 1917. poja­vila nad hekatombama ljudskih žrtava, nikada se ne će razotkriti zavjesa nad pacifističkim tajanstvom lenjinizma. Tko nema sluha da u lenjinskoj grmljavini topova čuje glas protivratnog zapadnoevropskog razuma, taj nije osjetio katarze koja će potresti čitavom našom krvavom planetom.

Nad onim "čudovišno odvratnim slomom sviju ev­ropskih vrijednosti godine 1914-18" (citat po Lenjinu), lenjinizam buknuo je plamenom strastvene socijalistič­ke indignacije koja će svojom moralnom snagom obas­jati čitav period slijedećih decenija: od prve i druge svjetske konflagracije do danas.

Bitka za socijalizam, koja se za posljednjih dvadeset godina bije pod Titovom inicijativom, počela je u našoj zemlji još za Lenjina. Odvojiti Titovu pojavu od progra­ma Oktobarske revolucije, bilo bi nepodudarno s onim bitnim intelektualno-moralnim elementima koji ga uslovljuju kao političara i kao partijskog ideologa.

S obzirom na dramatsku instrumentaciju kojom je obavijena, Titova ličnost nalazi se u centru pažnje već više od petnaest godina. Obasjan odsjevima baruta i di­ma, jedan je ansambl političara i generala planuo u to­me historijskom požaru, nestavši sa svjetske pozornice kao kabinet voštanih kipova, a Titova pojava, mnogo­brojnim kobnim prijetnjama uprkos, odolijeva još uvijek jednako postojano. S jedne strane romantična le­genda, a s druge, usred uznemirenog ratnog meteža, meta mnogobrojnim topovskim ždrijelima, nad olujom ustalasanih ratova, ideologija i sistema, Titovo ime za­vijorilo se kao barjak u prvoj vatrenoj liniji jedne gerile koja je ušla u bitku protiv tridesetak neprijateljskih di­vizija.

Tito je vojnik koji vojsku smatra isključivo politič­kim sredstvom i političar koji je svoju političku pobje­du izvojštio oružjem!

Početkom aprila 1941, kada se i naša zemlja survala pod udarom njemačkih topova, stajao je Tito nad ruše­vinama jedne rojalističke politike, ponižen u svome mo­ralnom dostojanstvu kao čovjek i kao član naroda čija vjekovna historija nije drugo nego bolan i tragičan ref­ren beznadnog ratovanja za tuđinske interese. Kao tisu­će njegovih sugrađana, i Tito je promatrao ulazak nje­mačke armade, kako grmi i bubnja ulicama naših sto­ljetnih gradova, svijestan da se radi o životu i o smrti za dugu historijsku amplitudu.

Dok su toliki drugi njegovi sugrađani ostali pasivno zapanjeni ovim defilejem smrti, osjećajući kako po za­konu pobjedničkih sjekira, lomača i vješala prestaju biti ljudi, Tito je u tom dramatskom trenutku bio jedan od rijetkih koji je znao da treba nešto uraditi, a kome je precizno jasno bilo i to što treba da se uradi i kako, i tog istog trenutka on je počeo da djeluje...

I ne samo to. Već početkom aprila (1941) on je imao vidovitu sliku o čitavom nizu praktičnih sugestija, i ka­da je dao prvu političku definiciju ustanka, on je dale­kovidno ocrtao sve revolucionarne ciljeve neminovne tragične borbe. Njegove teze bile su jasne: ustanak tre­ba da dovede do pune pobjede nad neprijateljskim sna­gama, upravo tako kao što treba da se razvije do politič­kog uništenja svih onih vlastitih elemenata koji su do­veli zemlju do propasti. Te reakcionarne snage, koje se, za račun neprijateljskog vojničkog interesa, spremaju kako bi razderale ostatke južnosiovjenskog političkog trupla, postale su glavnim političkim problemom Titove strategije za slijedeće četiri godine.

Programatska formula uništenja okupatorskih snaga i njihovih političkih reakcionarnih trabanata, određena već prvom polovinom aprila 1941, bila je smiona. Golo­ruk, nenaoružan, aprila 1941. odrediti glavnu političku i stratešku direktivu ustanka koji treba da svrši punom pobjedom nad svima neprijateljskim snagama, likvida­cijom dinastije i svih elemenata koji su se onih dana tek bili pokrenuli na svoju krvavu ulogu, značilo je fanatički vjerovati u revolucionarnu snagu moralnog ogorče­nja čitavog naroda. Postojana lenjinska vjera u viši mo­ralni potencijal revolucionarnog ogorčenja, kao najčis­tija inspiracija političke svijesti, glavna je oznaka Tita kao čovjeka, kao stratega i kao političara.

Usred sloma jedne dinastičke vojske koja je svojim ciničkim metodama kompromitirala svaku razumnu i demokratsku koncepciju južnoslovjenskog političkog ujedinjenja, u dubokoj indignaciji nad odrom jednog korumpiranog sistema, Tito nije bio osamljen. Na čelu revolucionarnog pokreta, koji je u borbi sa nerazmjerno jačim snagama autokracije i njene brutalne policije prkosio više od dvadeset godina, Titova vjera u buntov­nu snagu južnoslovjenskih masa ostala mu je pouzda­nom, kompasnom iglom od prvih dana oluje sve do da­nas.

U pedesetoj godini života, ljeta 1941, on je potpuno profilirana ličnost. Po svom ličnom iskustvu, kao čov­jek i kao revolucionar oslobođen svih romantičnih ilu­zija, znajući veoma jasno što su ratovi, što su vojske i što su revolucije, on je o mnogim dijalektički protuslovnim pitanjima revolucionarne politike bio već davno oblikovao svoje vlastito, subjektivno uvjerenje.

Na početku godine 1914, kad je buknuo prvi svjet­ski rat, uhapšen kao politički sumnjivac u petrovaradinskoj tvrđavi, Tito, mobiliziran, na putu na ratište, pro­povijeda čovjekoljubive ideje o besmislenosti ratovanja kao takvog. Od tih davnih dana austrijske ofenzive na Srbiju, ofenzive okrutne i megalomanske, koja će, sa gubitkom od dvjesta tisuća mrtvih i zarobljenih i čitave artiljerije, svršiti katastrofalnim porazom te velike sile, pa preko trogodišnjeg ruskog ratnog zarobljeništva po sibirskim logorima, od sloma austrijskog i ruskog car­stva do dramatskih političkih sudara u Kraljevini Srba. Hrvata i Slovenaca, on aktivno, kao revolucionar, učes­tvuje u mnogobrojnim obratima partijskog i političkog života, usred vrtloga izgubljenih partijskih bitaka i krvavih poraza.

Rođen u feudalnoj sjeni provincijalnog agrarnog plemstva kao seljačko dijete, metalski radnik, sindikal­no organiziran u okviru hrvatskog socijalnodemokratskog pokreta, očaran iluzijama o moralnopolitičkom značenju Druge internacionale, kao velike političke sile koja bi trebala da spriječi slom evropske civilizacije pod svaku cijenu, i Tito je silinom života bio zavitlan do revolucionarne spoznaje čitavog svog pokoljenja (rođenog devedesetih godina) kome je bilo suđeno da se žrtvuje za oslobodilački san dugih i krvavih stoljeća.

Orijentirati se u orkanima koji vitlaju trulim carstvi­ma i društvenim sistemima kao prestrašenim ptičjim ja­tom, gledati događajima u oči smiono, procjenjujući vlastite snage kritički trijezno, sve je to tražilo izoštrenu nadarenost za promatranje stvarnosti, smionost volje i postojanu snagu uvjerenja. Kao tisuće naših revolucio­nara, uvjeren da se politički program Treće internacio­nale i Komunističke partije Jugoslavije idealno podu­dara sa konačnom svrhom i ciljevima narodne politike. i Tito je, žrtvovavši pokretu pet godina robije i šest go­dina ilegalnog partijskog rada, djelovao samozatajno kao politički funkcionar u prvim ilegalnim linijama.

U trenutku aprilskog sloma 1941, južnoslovjenski komunistički pokret ostao je u zemlji kao jedina organi­zirana snaga koja je, znajući što hoće, imala i smionosti da to što hoće - politički ostvari. Usred potpuno demo­ralizirane zemlje, raščetvorene kriminalnom mržnjom zaostale sredine, pod ždrijelom tisuća neprijateljskih to­pova stvoriti armadu od goloruke šake ljudi, koja će za četiri godine vezati više od trideset njemačkih, talijan­skih i kvislinških divizija, nije bila stvar svakodnevna ni jednostavna.

Ako je politika vještina koja umije da iskoristi nega­tivne snage u vlastitu korist, onda je Titova politika mudra, korisna i vješta politika. Ako je politika sposobnost koja, pod danim okolnostima, smanjuje koeficijent opasnosti na jedino mogući minimum, onda je to spasonosna i, prema tome, pozitivna politika. Ako je rat politika vođena drugim sredstvima, onda je Titov rat, vođen u danim okolnostima gerilom, kao jedinim mo­gućim sredstvom, zaista njegov vlastiti politički rat. Go­dina 1945, koja je svršila ujedinjenjem i oslobođenjem čitave zemlje, zapravo je samo jedna od krvavih faza na početku daljnjeg opasnog i dugotrajnog puta u borbi za socijalizam i demokratizaciju jednog dijela Evrope gdje su se narodi, u borbi za vlastitu emancipaciju, trgli i oteli od svoje srednjovjekovne zaostalosti tek početkom XIX. stoljeća.

Sudbina ovih naroda na Dunavu i na Balkanu na kocki je od pamtivijeka. Ni jedno pokoljenje tu nije uzoralo svoje brazde, a da je nijesu pregazili točkovi tu­đinskih topova između jedne i druge žetve. Propast ili uspon u takvim prilikama, gdje brutalna sila vjekovima gazi svaku pak i najneviniju manifestaciju subjektivne narodne volje, imperativi su toliko kobni te im se čov­jek pojedinac predaje u nemoćnoj rezignaciji, nesposo­ban da upotrijebi bilo kakvu šansu u vlastitu korist. Bez obzira na vjekovne napore, kada su čitavi rodovi ginuli u jalovim žakerijama i gerili, imperativi stranih sila bili su toliko premoćni te se narodni život, uz trajan zveket oružja, ni jednog trenutka nije uspio razviti do uslova koji bi nosili u sebi i najminimalnije izglede za razvoj civiliziranih prilika.

Koliko god ovi narodi bili smioni i plemeniti, vjeko­vima nisu uspjeli izvojštiti pravo na bilo kakvo pak i najskromnije blagonaklono međunarodno priznanje svojih pozitivnih svojstava. Nadarenost u umjetničkim vještinama, visoka moralna svijest koja se razvijala nonkonformistički protiv latinske i grčke crkve podjedna­ko, urođena sklonost za njegovanje poezije i moralistike, darovita dalekovidnost u prosuđivanju političkih prilika u raznim peripetijama kroz stoljeća, izvanredna smionost u obrani svog vlastitog ljudskog dostojanstva, sva ta plemenita objavljenja visokoodnjegovane čovječ­nosti nijesu mogla da dovedu ni do kakvog integralnog političkog uspjeha sve do katastrofe austrijskog i turskog carstva, u predvečerje i u vrtlogu prvog svjetskog rata.

Kada je, tokom XIX. i XX. stoljeća, u ratnim potre­sima rasulo turskog i austrijskog carstva poprimilo ob­lik historijskog fait accomplija, između jednog i drugog svjetskog rata, za dvije-tri historijske minute, politička i kulturna svijest vlastitih malograđanskih klasa - in statu nascendi - nije uspjela da se razvije do onog stepena intelektualne i moralne nezavisnosti sa koga bi bila mogla prevladati vjekovnu zaostalost, po dubljim i tvrdoglavim zakonima koji vladaju socijalnim ambijen­tima. Ti konzervativni malograđanski slojevi, koji su se kao društveni medij surovo rađali u isto tako surovoj patrijarhalnoj sredini, nijesu uspjeli da preobraze sebe ni svoje zemlje, nestavši sa političke pozornice a da ni­jesu odigrali progresivne uloge u pozitivnom smislu tog pojma.

Koliko je izgrađivanje civilizacije, pod takvim bijed­nim okolnostima, tragičan napor, uvjerljivo govore bi­ografije gotovo svih južnoslovjenskih pjesnika, ideolo­ga, umjetnika ili političara, koji su se za posljednjih sto­tinu godina upustili u kobnu pustolovinu da individual­no prevladaju zakone sredine. U toj galeriji svijetlih imena nema gotovo ni jednog koje nije klonulo pod prokletstvom vlastitih deziluzija, u tragičnoj spoznaji kako je snaga pojedinca suviše prolazna a da bi mogla ponijeti sav teret koji je satro čitava pokoljenja.

Nad ponorima dugotrajne historijske noći te dvije-tri minute između dva svjetska rata udavile su se jalovo probančene u jednoj provincijalnoj političkoj krčmi ko­ja je pijana od pobjedničke konjunkture prvog svjet­skog rata lakoumno prokartala sve šanse za stvaranje suvremenih socijalnih i političkih uslova.

Sveukupna politika takozvanog demokratskog, par­lamentarnog perioda, do sloma i do fašističke okupaci­je 1941, nije bila nego politika prodaje vlastite zemlje pod najciničnijim uslovima.

Odražavajući se u nizu po­vreda za osjećaj ponosa i dostojanstva svakog pojedin­ca koji je o tim pitanjima mislio nezavisno i logično, ta je autokratska rojalistička politika uspjela da uništi i najneznatniju inicijativu za stvaranje građanske demok-ratske solidarnosti. Ljudi, svijesni svojih građanskih prava u zapadnoevropskom smislu, koje su njihova mo-ralnopolitička uvjerenja priječila da postanu lojalnim izvršiocima dužnosti i obaveza spram društvene zajed­nice, ne imajući za to ni najprimitivnijih uslova, jedan dobar dio napredne inteligencije i proletarijata odredio se spram divljeg i bezglavog upropaštavanja vlastite zemlje beskompromisno negativno.

Jedina ispravna i logična dijagnoza ove nezdrave političke stvarnosti bila je revolucionarna: narodi na Balkanu ne će se osloboditi iz svog kolonijalnog i sup-kolonijalnog stanja tako dugo dok ne budu uspjeli da uzmu vlast u svoje ruke i da tako, nezavisni od bilo kak­vog stranog utjecaja, odlučuju svojom sudbinom.

Kada se ocrtava značenje Titove uloge u historijskoj perspektivi, poziv na ustanak jula 1941, koji je potpisao kao generalni sekretar jedne političke partije, i smisao njegovih programatskih formula na čelu narodnoga po­kreta, ne treba smetnuti s uma predratni decenij politič­kih borbi, koji predstavlja uvertiru u period krvavih bi­taka koje su s nesmanjenom žestinom trajale četiri godi­ne. Historijski taj ciklus, simboliziran danas njegovim imenom, organski se povezuje sa krugovima dugotraj­nog revolucionarnog procesa u okviru koga su izginule tisuće svijesnih revolucionara.

U legiji tih revolucionara, sa svim svojim suborci­ma, Tito je godinama bio isto tako matematski vjeroja­tan kandidat smrti. Stupajući u toj tragičnoj koloni po­stojano uvjeren da je taj krvavi put, nažalost, jedini mo­gući put kako bi se narod probio iz mračnih klanaca svoje epske, arhajske zaostalosti, on se iz ove anabaze pojavio pred velikim silama na čelu od pedeset divizija, i tako ponovno spriječio imperijalističku diobu zemlje.

Živjeti kao što je živio Tito dvadeset i više godina, u političkim prilikama gdje je interes stranih sila igrao ne­razmjerno važniju ulogu od bilo kakve vlastite nacio­nalne ili socijalne političke zamisli o nezavisnosti, stje­cati negativna iskustva u okolnostima koje su predstav­ljale flagrantnu negaciju građanskih prava, značilo je stvarati u svojoj svijesti idejne uslove za odlučnu, buntovnu koncepciju, kao bezuslovnu negaciju svih gra­đanskih metoda i programa.

Dignuvši se na ustanak iz evropske i internacionalis­tičke solidarnosti, Tito je završio rat na fantastičnoj go­mili grobova. Ušavši u bitku gvozdenim vilama i sjeki­rama protiv mehanizirane stihije, ratujući primitivno kao i oni srbijanski seljaci koji su davno, prije stotinu i pedeset godina, beogradskim pašama oteli kalemegdansku tvrđavu trešnjevim topovima, Tito je usred dezolatnih tragova fašističkog ratnog bjesnila počeo da izgra­đuje socijalizam. Usred zemlje koja je izronila iz krvo­prolića potpuno spaljena i uništena, jedan od njegovih najjačih argumenata ad hominem - bio je i ostao: da nećemo više da ostanemo hranom za tuđinske topove. Tu svoju osnovnu pacifističku direktivu on provodi do­sljedno, bez obzira na sve političke i ekonomske krize koje taj aksiom izaziva u međunarodnim relacijama sa kapitalističkim i socijalističkim državama podjednako.

Osloboditi se materijalne bijede, postaviti se na vlastite noge, nezavisno od inostranog zlata i korozivnog tuđinskog utjecaja, organizirati industriju i čitavu privredu suvremenim tehničkim sredstvima na bazi ko­lektivne društvene svijesti, likvidirati sve preživjelosti zaostalog, supkolonijalnog mentaliteta, sve su to zadaci koji prelaze mogućnost definitivnog ostvarenja za života jednog pokoljenja.

Titovo revolucionarno djelo, kao svaki ljudski na­por, podređeno je prirodnim zakonima, i, kao takvo, dakako da nije savršeno. Promatrajući ga kritički sa bi­lo kog gledišta ne treba ga prosuđivati kao "veoma opasan eksperimenat za narode", kao što se to pričinja­še zapadnoevropskom aristokratskom XVIII. stoljeću, zaprepaštenom nad duhovnom denivelacijom tadanje amerikanske demokracije.

Sve te suvremene antisocijalističke idiosinkrazije alergičan su simptom nekih zapadnjačkih civilizacija u kojima crvotoči još uvijek onaj isti intelektualni aristok­ratski crv koji je podgrizao već tolike mnogobrojne pro­pale socijalne i političke sisteme.

Promatrajući Titovo djelo, valja prije svega uvažiti čitav niz okolnosti koje za život balkanskih naroda nijesu tako neznatne te ne bi zasluživale ozbiljnu pažnju. Ako je točno da je za rješenje međunarodnih odnosa u ovom dijelu svijeta pojava jugoslavenske države stvar od preponderantne važnosti, onda je Titova uloga, odigrana za posljednjeg historijskog ratnog perioda, ne­sumnjivo pozitivna. Ako je pojava jugoslavenske drža­ve jedini relativno mudar oblik za garanciju suverenite­ta i političke nezavisnosti ovih naroda, a prema tome je­dini logičan garant mira u jugoistočnoj evropskoj zoni, onda su pacifistički napori Titovi, izvršeni za trajanja svih kriza i peripetija poratnog perioda do danas, u interesu održanja svjetskog mira, isto tako historijski po­zitivni.

*Tekst je izvorno objavljen u Vjesniku 1957. godine