Nije Josip Broz ubio Jugoslaviju, ubice su među nama

Najveći broj Titovih biografa, uključujući i autora ovog članka, napravio je grešku verujući da je Titov raskid sa Staljinom 1948. godine predstavljao iznenađenje za sve. Sada, međutim, zahvaljujući knjizi Loren M. Li (Lorrain M. Lee) Keeping Tito Afloat (/Držeći Tita nad vodom/, Penn State Universitdz Press, 1997), zasnovanoj na istraživanjima koja je autorka sprovela u arhivima Stejt Dipartmenta Sjedinjenih Američkih Država i CIA-e, saznajemo da je bilo Amerikanaca koji su predvideli raskol u komunističkom svetu i koji su umeli da ga iskoriste.

Od kraja II svetskog rata sve do rane 1948. godine na Zapadu se mislilo da je Tito crveni diktator, jednako zao i opasan kao sâm Staljin. Tito je stvorio jednopartijsku državu, zatvorio poglavara hrvatske katoličke crkve i pogubio vođu srpskog ratnog gerilskog pokreta Dražu Mihailovića. Jugoslovenske oružane snage bile su mobilisane za napad na Grčku, Austriju i italijanski grad Trst, koji su stitile britanske i američke jedinice. Kad su Jugosloveni oborili dva nenaoružana američka aviona, The New York Daily News je pozvao da se na Beograd baci atomska bomba, a čak i liberalne novine opisivale su Tita kao pretilog vođu geringovskog tipa, od čije debljine pucaju šavovi uniforme prekrivene medaljama.

Kada je jugoslovenska vlada 1947. godine predložila Sjedinjenim Američkim Državama niz sastanaka u cilju poboljšanja odnosa, samo su malobrojni u Stejt Dipartmentu uzeli taj predlog ozbiljno. No, tadašnji otpravnik poslova u Beogradu Džon Mur Kabot, diplomata od karijere, verovao je da u Titovom krugu postoje ljudi koji drže do boljih odnosa sa Zapadom. Gotovo godinu dana pre spora u Kominformu, telegrafisao je kući da “bi Jugosloveni mogli biti prijemčivi za sugestiju da bi bolje bilo da ne drže sva jaja u sovjetskoj korpi”.

U prvim mesecima 1948, tokom kojih je došlo do blokade Berlina, eskalacije rata u Grčkoj, komunističkog prevrata u Čehoslovačkoj, i pretnje da se isto dogodi u Italiji i Francuskoj, CIA je prognozirala da bi u roku od šest meseci mogao izbiti treći svetski rat. Ali, juna 1948, drugi američki otpravnik poslova u Beogradu, R. Borden Rems, primetio je sporove između Jugoslavije i Rusije povodom planova o konferenciji dunavskih zemalja. U telegramu poslatom u Vašington, usudio se da sugeriše da to predstavlja “prvi i neopoziv izazov koji je jedan satelit uputio vrhunskoj vlasti, komunističkim gospodarima u Kremlju”. Dve nedelje kasnije, 28. juna, Kominform je na sastanku u Bukureštu izbacio jugoslovensku partiju, a Staljin je pozvao narode Jugoslavije da ustanu protiv Tita.

Mada su mnogi zapadni mudraci verovali da je posredi samo ratno lukavstvo, neki vodeći američki državnici videli su i iskoristili šansu da podele komunistički blok, pre svega Volter Bedel Smit ambasador u Moskvi, zatim Džordž Kenan, a onda i Džon Foster Đuls, kasnije Ajzenhauerov ministar inostranih poslova. Iako ga je liberalna levica mnogo ružila zbog hladnoratovskog bigotizma, Đuls je pobedio svoje nepoverenje prema komunistima dopustivši da ga Tito provoza svojim privatnim motornim čamcem. Godine 1951, dok je Staljin planirao osvajanje Jugoslavije, s mađarskim trupama spremnim za oružani napad na Beograd, Amerikanci, Englezi i Francuzi napravili su plan da priteknu Titu u pomoć. Planirano je da Jugoslavija najkasnije 1952. uđe u savez Nato, koji danas održava mir u Bosni i Hercegovini.

U trenutku svoje smrti, 1980, Tito je na Zapadu bio priznat, čak slavljen kao državnik koji se usprotivio moći sovjetske imperije. No, samo malobrojni su bili svesni druge Titove zasluge - ujedinjenja Jugoslavije posle građanskog rata i krvoprolića 1941-45. I tako, kad je jugoslovenska federacija počela osamdesetih godina da puca, mnogi spoljašnji posmatrači požurili su da ubrzaju proces dezintegracije. Pored starih protivnika Jugoslavije - Nemačke, Vatikana i državâ naslednicâ Habzburske i Otomanske imperije - bila je tu i grupa britanskih tačerijanaca iz akademskog sveta, koji su u komunističkoj Jugoslaviji videli koliko marksističku tiraniju, toliko i prototip federalne evropske zajednice.

Oni malobrojni stranci, kakav je bio pokojni ser Ficroj Maklin, koji su poznavali i razumeli tu zemlju, upozoravali su da će raspad Jugoslavije značiti ponovni građanski rat, najpre u Hrvatskoj, zatim u Bosni i Hercegovini. Kad se to dogodilo, protivnici Jugoslavije pojurili su da podrže stvar jedne od triju novostvorenih mini-država, koje su reprezentovale tri glavne verske zajednice. Vrlo brzo su tri bivša ili sadašnja savetnika gospođe Tačer - Norman Stoun, ser Alfred Serman i Noel Malkolm - postali advokati Hrvata, Srba, odnosno Bošnjaka.

Tek kad se konflikt razbuktao, strani posmatrači i inteligentni Jugosloveni povezali su krivicu za rat sa raspadom Jugoslavije. U prikazu knjige Suzan L. Vudvord Balkan Tragedy (Balkanska tragedija), Ričard Krempton je u Times Literary Supplement još 1995. godine objasnio:

Suzan Vudvord odlučno tvrdi - i u tome ima podršku Kristofera Beneta, autora knjige Yugoslavia´s Bloody Collapse - da se ne može reći da je Jugoslavija podbacila 1990, jer šansa Jugoslaviji nije ni data. Savezni premijer Ante Marković osnovao je Savez reformističkih snaga koji je trebalo da ponese jugoslovensku zastavu na saveznim izborima, za koje je verovao da će se održati pred kraj 1990. Savezni izbori nikada nisu održani. Pre no što su reformisti uspeli da se organizuju, nacionalistički lobiji u Sloveniji i Hrvatskoj požurili su s republičkim izborima koji jedva da su bili nešto više od referenduma o nacionalnom suverenitetu. One su pokupile karte u trenutku kad su ostali indikatori još uvek pokazivali da bi mnogi glasali za federalnu opciju da joj je bila data šansa.

Suzan Vudvord je jedna od dvoje stranih autora u izvanrednoj zbirci eseja Burn This House: The making and unmaking of Yugoslavia (/Spali tu kuću: stvaranje i razaranje Jugoslavije/, Duke University Press, 1997), koju su priredili Jasminka Udovički i Džejms Ridžvej. Ostali autori su Jugosloveni koji danas žive u egzilu, ili u jednoj od novonastalih mini-država, ili u opoziciji kod kuće; neki od njih su novinari u nezavisnim medijima. Mi na Zapadu uglavnom dobro poznajemo Vreme i druge srpske novine u opoziciji Slobodanu Miloševiću, pa je veoma poučno procitati esej ”Opozicija u Hrvatskoj”. Autor ovog teksta, koji razmatra progon novina kakve su Danas, Slobodna Dalmacija i u novije vreme satirični Feral Tribune, mudro je odabrao da piše pod pseudonimom.

Hrabrost, snaga i objektivnost koji su se održali kod mnogih Jugoslovena tokom godina rata i histerične propagande dobro se vide i u Burn This House, daleko najboljoj knjizi o ovom sukobu, koju sam do sada pročitao. Jedan od najsnažnijih eseja je “Medijski rat” Milana Miloševića iz Vremena, o tome kako su televizijski studiji postali ”laboratorije ratnog inženjeringa”. Milan Milošević s pravom kaže: Bila je neophodna mentalna konverzija pre nego što je većina Jugoslovena dovedena u stanje da toleriše nacionalističke slogane. Nasuprot tvrdnjama zapadnih novinara i političara, u bivšoj Jugoslaviji uzajamno poverenje nije manjkalo. Da bi rat postao zamisliv, poverenje koje je od II svetskog rata stalno raslo... moralo je biti iskorenjeno, a na njegovom mestu morali su biti zasađeni konfuzija, sumnja i strah.

Milošević priča mučnu priču o tome kako su se režimi u Beogradu i Zagrebu ujedinili u zatvaranju Jutela, “nezavisnog jugoslovenskog TV-studija, objektivnog u prezentaciji vesti i zainteresovanog za očuvanje Jugoslavije, za toleranciju i liberalizam”. Kad je 1991. srpska vlada konfiskovala predajnik koji je Jutel planirao da postavi na Avali, pored Beograda, stanica se preselila u Sarajevo, gde su srpski, hrvatski i muslimanski novinari nastavili da rade zajedno.

Verna svom podnaslovu, ova knjiga daje izvanredan opis kako stvaranja, tako i razaranja Jugoslavije, posebno u istorijskim esejima Jasminke Udovički, Srpkinje koja živi u SAD, i Branke Prpe-Jovanović, Hrvatice koja živi u Srbiji. Obe autorke pišu u duhu gneva i stida zbog zločina počinjenih u ime njihovih naroda; Jasminka Udovički citira Lava Trockog, koji je, izveštavajući iz Balkanskog rata 1912-13, gorko osudio ponašanje Srba prema Albancima:

Individua, grupa, partija ili klasa sposobna da “objektivno” čačka nos posmatrajući kako se ljudi dave u krvi i da, podstaknuta odozgo, masakrira nezaštićeno stanovništvo osuđena je od istorije da istrune i da je crvi pojedu dok je još živa.

U svom snažnom eseju o Josipu Brozu Titu, Mirko Tepavac, nekadašnji jugoslovenski ministar inostranih poslova, mešanog srpskog i hrvatskog porekla, analizira Titov promašaj da spreči da se pandemonijum vrati pedeset godina posle II svetskog rata i deset godina posle njegove vlastite smrti:

Tito je bio... pokretačka sila politike nacionalne jednakosti, zadugo najboljeg i najkonzistentijeg aspekta jugoslovenske vlasti... Ali, on je bio i budni čuvar političkog sistema koji je vrludao između dogme i demokratije... Nije, međutim, Tito ubio Jugoslaviju. Ubice su među nama.

Većina autora u ovoj knjizi smatra da bi demokratske promene na ranijem stupnju predupredile građanski rat. Ali, demokratiju u smislu višestranačkih izbora uzeli su pod svoje nacionalisti u Srbiji i Hrvatskoj, kako bi slomili zemlju, a zatim ugušili demokratiju u njenom drugom, uobičajenijem značenju slobode i tolerancije. Milošević je zadržao vlast u Beogradu uprkos masovnim demonstracijama koje su protiv njega organizovane najpre 1991, a zatim 1996. godine, dok je Franjo Tuđman dobio mandat da istera gotovo čitavu srpsku manjinu iz Hrvatske. Preostala srpska enklava u istočnoj Slavoniji vraćena je Zagrebu prošle godine, u okviru Dejtonskog mirovnog sporazuma.

U fascinantnom zaključnom eseju za knjigu Burn This House, Jasminka Udovički nas podseća da je raspad Jugoslavije predstavljao ekonomsku propast za svih šest republika. Godine 1989. fabrika automobila Zastava iz Kragujevca proizvodila je 200.000 automobila, za koje su blatobrani i unutršsnjost izrađivani u Splitu, električni delovi u Gorici, a sigurnosni pojasevi i brave u Ohridu. Tri godine kasnije, proizvodnja je zaustavljena, a simpatični grad Kragujevac sve je više propadao. Kolaps jugoslovenskog tržišta naškodio je čak i bogatoj severozapadnoj republici Sloveniji, čiji vodeći ekonomist Aleksandar Bajt takođe ima reči hvale za Titovo radničko samoupravljanje, koje je inače čest predmet izrugivanja:

Ne bismo smeli da zaboravimo da je prvo mesto koje Slovenija zauzima među postsocijalističkim zemljama rezultat slovenačkih dostignuća u okviru nekadašnjeg jugoslovenskog sistema samoupravljanja. Činjenica da naš socijalni proizvod iznosi sedam hiljada dolara per capita posledica je nivoa postignutog u bivšoj Jugoslaviji, gde je iznosio devet hiljada dolara per capita. Još nismo dostigli stepen koji smo imali u ”neuspešnom” samoupravljačkom sistemu.

*Ovaj tekst objavljen je u Times Literary Supplement, 13. februara 1998. godine. Ričard Vest je autor nekoliko knjiga o Jugoslaviji, od kojih je poslednja Tito and the Rise and Fall of Yugoslavia (Tito i uspon i pad Jugoslavije), 1994.