Panorama puna sablasnih prizora

O Gjalskome se pisalo, od njegove prve knjige pripovijedaka Pod starimi krovovi (1886) pa sve do dvadesetih godina ovoga stoljeća, kao o Šenoinu nasljedniku. I Gjalski je godinama smatran tvorcem političko-socijalnog romana, piscem, koji je hrvatsku beletrističku pro­zu doveo u usku vezu s modernom književnošću zapad­ne Evrope i u vezu s velikim ruskim realistima. Romansijer i novelist, o kome se govorilo da znači epohu u hrvatskoj književnosti, Gjalski je u Matoševoj estetskoj analizi dobio više-manje negativnu ocjenu kao pisac, kome je jezik neizgrađen, a stil diletantski anemičan i šupalj. Međutim, da stilsko-estetska formula kod pro­cjene vrijednosti pojedinih pisaca nije uvijek konačna mjera, potvrđuje se i na primjeru Gjalskoga. Kod pisca kad što je Gjalski, osim stilskih elemenata, preostaje i historijsko svjedočanstvo tekstova koji kao kronika ilus­triraju pojedina historijska razdoblja često mnogo po­uzdanije od raznih političkih ili kulturno-historijskih studija. Gjalski nije umio prevladati ni mentalitet svoga vremena ni način pisanja, kakav se u Hrvatskoj njego­vao u drugoj polovici XIX stoljeća, ali on je, po temati­ci koju obraduje i po motivima kojima se inspiriše, za proučavanje jednog historijskog perioda nerazmjerno podesniji od mnogih reprezentativnih imena epohe. U Gjalskome ima još mnogo više Šenoe nego bilo kod kog drugog pisca za koje je isticao da su mu služili kao uzor (Flaubert, Balzac, Bjelinski, Turgenjev, Schopenhauer, Bourget itd.). Dok je Šenoa Krčelićeve Annuae, tu chronique scandaleuse o životu hrvatskog plemstva XVIII. stoljeća, romantički poetizirao, Gjalski u svojim opisima istog polufeudalnog milieua (sto godina kasni­je) daje sliku takve moralne i intelektualne bijede, koja će ostati panorama prilika kada se, od bana baruna Levina Raucha (1867) pa preko grofa Khuena sve do mo­derne, u okviru banovinskog rasula rađala građanska i formula hrvatske narodne svijesti.

Rođen pod Apsolutizmom, Gjalski se formirao kao književnik kad je Habzburška monarhija, podijelivši vlast u monarhiji, kapitulirala pred madžarskom aris­tokracijom, ponizivši sve ostale austrijske narode na ni­vo kolonijalne, bespravne raje. Sramotna kompromisna formula, poznata pod etiketom Hrvatsko-ugarske na­godbe iz 1868, osigurala je madžarskim financijskim magnatima ekonomski i politički prodor na Jadran, a književno djelo Gjalskoga obuhvaća upravo taj period teških političkih poraza. Bijedu osiromašene provincij­ske sredine, u kojoj se javio, Gjalski je ispovijedao naiv­no, bez skrivenih misli, dajući svojim tekstovima znače­nje literarne ispovijesti, i onda kad nastoji da glumom i dekoracijama sakrije istinu. Takozvane »ideale« u koje je njegovo pokoljenje vjerovalo, razočaranje i moralne krize kroz koje se probijalo, brige koje su se javljale u okviru rađanja jednog novog društvenog stanja i suvre­mene građanske političke svijesti, Gjalski odražava u svome opusu neposredno, tako da ocjena Miloša Savkovića kako je Gjalski historik hrvatskog društva, ni da­nas nije lišena uvjerljive snage. Sa svim svojim nedosta­cima književnoizražajnih sredstava, Gjalski je uslovljen prilikama koje su bile nerazmjerno jače od njegova in­dividualnog dara. Reagirajući osjećajno na mnoge ne­gativne pojave koje ugrožavaju narodnu egzistenciju, Gjalski je pjesnik koji se koleba, koji naivno vjeruje i trajno propovijeda princip otpora kao jedinu obrambe­nu i životnu mogućnost za takozvanu narodnu supstanciju. Ilirac, Slaven, Sveslaven, jugoslavenstvujušči romantik, Hrvat, Samohrvat, antinagodbenjak, starčevićanac devedesetih godina, on je istodobno i štrosmajerovac, propovjednik integralnog narodnog jedinstva, beogradski rojalist (1904), politički sumnjivac, član Hrvatsko-srpske koalicije, madžaron i progonjeni kuenovski činovnik, da bi u prvom svjetskom ratu, 1917, postao madžaronski veliki župan i glasao za ratne proračune grofa Tisze. U deceniju poslije državnog ujedinjenja (1918-1928), Gjalski, razočarani Jugoslaven unitarist, u svom posljednjem književnom djelu sanja o Jugoslaviji iz 1968. »kao o saveznoj državi jugoslavenskih zemalja i naroda, uređenoj po volji naroda«. Modernist i libe­ral, spiritist i »šopenhauerovac« koji vjeruje u metafi­zičke moralne autoritete, snobovski antiplebejac, apolo­get Karađorđevića i Marije Antoinette, antijakobinac koji u Oktobarskoj revoluciji vidi konac svijeta, kozmo­polit i šoven, Gjalski sa svim svojim peripetijama služi za proučavanje mentaliteta jednog historijskog perioda koji bi se bez njegovih dvadesetak knjiga rasplinuo u prolaznosti pamćenja mnogo više nego što se misli. Kao i mnogi njegovi likovi između sedamdesetih i osamdesetih godina prošloga stoljeća, Gjalski je neka vrsta književne preživjelosti, veoma podesne za proučavanje problematike onog historijskog raspona, u okviru koga je djelovao kao pisac.

Po predrasudama svog odgoja, po naivnoj vjeri u tradicionalne obmane i iluzije, Gjalski sam nije bio svijestan značenja svog romansijerskog pothvata: materija koju je obrađivao ponijela ga je protivnim smjerom od one uloge u kojoj su ga slavili njegovi suvremenici, smatrajući ga apologetom konzervativnog hrvatskog nacionalizma. Njegov lični odnos prema pojmu »hrvat­ske aristokracije« banalno se podudara s osjećanjem manje vrijednosti sitne činovničke mizerije šljivarskog podrijetla: to je veoma često snobizam beamterskog skorojevića, uslovljen zakonima kolonijalizirane sredi­ne, kad poslije demilitarizacije Vojne krajine, usred osi­romašenja čitavog naroda, nekoliko stotina tisuća bes­kućnika emigrira preko oceana. Naivan kao realist, kro­ničar i kompozitor, još na početku teške borbe s razno­vrsnim smetnjama diletantizma, Gjalski je Turgenjeva prozvao »svojim svakidašnjim pratiocem u duhu«, »kraljem novele«, koji je »divinatorno, savršeno i maj­storski umio da oživi« ruske domove i rusku gospodu grofove i veleposjednike. U turgenjevskoj poetizaciji hrvatskog feudalnog života Gjalski je otkrio svoj uzor. Uvjeren da piše varijacije na turgenjevske teme, on je samoga sebe smatrao idiličnim piscem, a zapravo je podigao zavjesu nad bezizlaznom bijedom besperspek­tivne hrvatske stvarnosti. Dublji smisao njegove poet­ske tajne sakriva se više između redaka nego u samom tekstu: on izgovara stvari istinite, mračne i duboko tra­gične, on se kreće na rubu satire upravo u onim trenuci­ma kad misli da idilično idealizuje, on u najhitnijim ele­mentima svog romansijerskog djela golu, pauperizovanu i zaostalu stvarnost razotkriva bez samilosti. Kad se kaže da je bio pasatist kome je pogled zavrnut prema mutnoj prošlosti, pisac besputnik koji se besciljno vuče na koncu balade, to je samo jedan dio njegove batorićevske, šljivarske dijagnoze. U jednome od svojih tek­stova 1890. on se pita: »Ima li na svijetu nesretnije zem­lje od Hrvatske? Despotska poluazijatska vlada sa zlo­činačkim banom, sa brigantskim činovništvom, sa pro­danim narodnim zastupstvom, a jadni narod izmrcva­ren, isisan, bez misli i gotovo truplo bez osjećaja.« To je elegičan ton, a nije turgenjevska sentimentalna kantilena! To je plač nad razvalinama, a nije himna prošlosti, to je povišeni glas pobune, a nije rezignacija.

Kao kod Vojnovića u Dubrovačkoj trilogiji, i kod Gjalskoga ima takvih trenutaka kad bi njegova scena mogla da oživi do književno visokog potencijala, da je pustio svoje figure da progovore autentičnim, živim jezikom (Cintekovo pismo). Udahnuvši svojim lutkama vještački govor zagrebačke banske kurijalne sredine, on ih je lišio svih izražajnih mogućnosti koje je zamaglio simuliranim »faustovštinama« i takozvanim »Weltschmerzom«. Sve što je pisao kao »slavitelj krasnog spola« može se brisati kao negativan balast jednog pis­ca koji je, iako se izražava neinvenciozno i bespomoć­no, interesantan po tome što obrađuje motive koje je mislio da »raščini«, ali je i sam pao pod sugestiju ba­nalnih fraza. On je bio uvjeren da »pjeva narodu«, »o narodu« i da je »slavitelj narodne duše«, a zapravo je bio negator bijedne hrvatske stvarnosti, koju prikazuje u književnom smislu sugestivno upravo u onim partijama za koje je uvjeren da ih idealizuje. Sve što se u nje­govu opusu zove »hrvatska muka«, »hrvatska krivica i bijeda«, »lutanje za idealima čovječanstva«, za »božan­skom snagom nebeske ljubavi«, sve to svršava frazom bijednog provincijskog donjuanizma, njegove, kao pisca, najslabije strane. Opisujući svoje likove i stare trule domove površno, on nije svijestan da otvara trule san­duke i da nam prikazuje bijedu na samrti. Ekshumacija banskih laži kao nacionalistički panegirik, to je osnovno protuslovlje u opusu Gjalskoga. On nije umio otvo­riti prozor u našoj književnoj mrtvačnici i prekapajući po relikvijama on razmata mumije, uvjeren da piše liri­ku na motiv turgenjevske žalbe za lijepim starim dani­ma, a zapravo je pjesnik jednog turobnog vremena koje umire i koje je trebalo da umre. Gjalski u svojoj šetnji nad grobovima nije sentimentalan. Na momente on je strog, upravo okrutan, a naročito u scenama, kad misli da drži plaidoyer, on optužuje i osuđuje na način koji su mu opraštali samo zato što se često krije pod mas­kom nazdravičarske retorike. Njegov kabinet voštanih kipova, to je panorama puna sablasnih prizora, panora­ma koju on zove »literaturom«, za koju je uvjeren da »uzdiže narodni duh«, a zapravo njegov se tekst često pretvara u snimanje mrtvačke maske i u krvavi skalp jedne stvarnosti koja bi se bila uzvisila do gogoljevske karikature da je mogao da potraži savjeta kod svojih književnih pređa kojih nije bilo.