Satreperenje Midhata Begića i Radomira Konstantinovića

Radomir Konstantinović i Midhat Begić spadaju u najveće i najplodnije esejiste naših književnosti u drugoj polovini XX veka. Iako su pripadali istom intelektualnom krugu i međusobno se vrlo visoko uvažavali, jedan o drugom su pisali tek sporadično, takoreći u fusnotama. Nažalost, ne postoji Konstantinovićev esej o Begiću, i vice versa, a bilo bi iznimno zanimljivo videti kako su ova dvojica vrhunskih esejista čitali jedan drugog. Ipak, u tekstovima gde su se međusobno pominjali ostavili su neke bitne tragove iz kojih bi se mogla iščitati njihova dublja srodnost.

U tekstu “Vraćanje Sarajevu” iz 2001. godine Konstantinović je ovako govorio o bosanskoj prestonici: „To Sarajevo koje znam, to je dr Kasim Prohić, sjajan tumač Adorna i Lukača, majstor jedinstvenog Logosa, i to je dr Midhat Begić, prvorazredni esejista čiji je Izraz postao jedno od najvažnijih središta naših misli, Izraz oko koga smo se okupljali kao i oko Odjeka Čede Kisića. I to je Foht, estetičar, i Huso Tahmiščić. To je živa misao u nastajanju, misao koja izmiče politizaciji govora onako kako je nesvodljiva na stav”. 

Ne pominje Konstantinović Begićev Izraz slučajno, taj časopis godinama je bio jedan od najredovnijih gostiju u emisiji „Radomir Konstantinović prelistava časopise“ koja je išla na Trećem programu Radio Beograda. Konstantinović je 1962. godine postao laureat godišnje nagrade Izraza za esej “Gde je Tolstoj?”; u to vreme Begić je urednik ovog časopisa. Za Konstantinovića Sarajevo je bilo grad njegovih najboljih pisaca, esejista, pesnika i filozofa koji su svojim delom svedočili ono do čega mu je najviše stalo – živu misao koja se ne da ukalupiti i kompleksan odnos prema svetu nesvodljiv na stav. Upravo to su bitne značajke Begićevih eseja, ali i Konstantinovićevog pristupa književnosti i životu, to je ono što im je zajedničko, tu je mesto njihovog susreta.

Saobražavanje kritičara i pisca

Begić se dotakao Konstantinovića u eseju „Uz Vinaverovu Nadgramatiku” iz 1963. godine, povodom izbora iz dela Stanislava Vinavera koji je sačinio Konstantinović i napisao pogovor. Za Begića je Konstantinović „izrazit romansijer, koji se u nekoliko mahova pokazao i izuzetan esejista”. Begić ističe da Konstantinovićevo romaneskno iskustvo u velikoj meri pomaže njegovoj kritičarskoj delatnosti, jer “tvorac umjetničkih tekstova” postaje kritičar koji poseduje mogućnost “intimnog suočenja sa drugim stvaraocem”, kritičar kojem se “javljaju u toku susreta neočekivani trenuci saznanja, i otkrije često osoben sjaj piščeva djela”. Begić pojašnjava u čemu se ogleda prednost koju ima pisac koji se poduhvatio kritike, otkrivajući nam koja je to zajednička tačka dve naizgled toliko različite vrste pisanja: “Naš esejist-romansijer znao je u više susreta sa našim i stranim piscima da nađe, tom introspekcijom, uporišnu tačku u kojoj se njihova lična životna i umjetnička os prelamala sa stožernim kretanjem sredine i vremena”.

U citiranim rečima krije se i Begićev autoportret, slikajući Konstantinovića opisao je sebe i svoj pristup književnosti, jer se upravo u toj sposobnosti za introspekciju o kojoj govori krije ono što je nazivao saobražavanjem. A u toj veštini poistovećenja Hanifa Kapidžić-Osmanagić videla je suštinu Begićevog pristupa književnom delu. „Pojam saobraženja ispostaviće se kao ključan za definiciju Begićeva metoda. A poslije saobraženja, iznutra: '... književnika moramo otkrivati ne toliko kao učenika... ovog ili onog pravca, nego kao tvorca njegova sopstvenog majstorstva'“.

Kapidžić-Osmanagić dalje navodi kako je Begić doživljavao književnost i ulog književne kritike: „Za Begića je djelo 'svečani trenutak', kritika 'obasjanje tog trenutka'. Mada je nastojao da čuva uloge, i njegovo kao i djelo drugih pravih kritičara bilo je istodobno obasjanje nečijeg trenutka i svečani trenutak, svečanost i samo“. Ne treba zaboraviti da je Meša Sokolović u jednom pismu upućenom Midhatu Begiću nazvao našeg kritičara pesnikom, misleći na njegove eseje, za Mešu je Begićeva esejistika bila čista poezija. Begićevo delo je živi primer da je književna kritika deo književnosti, a ne puka saputnica koja se obično smešta u književno predsoblje. Obasjavajući svečane trenutke iz kojih je nastajala velika književnost, vratio je sjaj eseju i kritici, pretvarajući ih u mala remek-dela, u tekstove koji se čitaju kao najbolja beletristika. Otuda i Kapidžić-Osmanagić govori o poeziji u Begićevom delu: „Grč jezika i slike, ne odmah jasni i ne odmah i u svemu prihvatljivi pri prvom čitanju, pretvaraće se u specifičnu poeziju njegovog esejističkog jezika“. Begićev svečani trenutak trajao je nekoliko plodnih decenija i protegao se na čitavo njegovo delo.  

Protiv metodološkog fetišizma

Konstantinović je 1968. godine napisao tekst „Literatura i otuđenje“, povodom Begićevog eseja „Književno posredstvo“ objavljenog u Letopisu Matice srpske. Begić je tu sažeto prikazao (ili, kako bi on to rekao – pastišizirao) raspravu održanu u Parizu o odnosu pisca prema svetu, na kojoj su učestvovali, između ostalih, Žan Pol Sartr, Žan Rikardu, Iv Berže i Horhe Semprun. Zapravo, bio je to polemički susret strukturalista sa Sartrom. Na prvi pogled, Begićev tekst poslužio je Konstantinoviću tek kao trambulina za skok u raspravu o tome može li se filozofirati po čitav dan, ali malo pažljivijim čitanjem stiče se utisak da je Konstantinović bežeći od Begića hrlio u njegov zagrljaj. Po Konstantinoviću, dan je „dan s prekidima, sa prazninama, sa tamnim mestima“, i upravo se u tim naprslinama krije mogućnost poezije, jer pesma može ono što misao ne može – da se prepusti rasejanosti, „tamnim mestima, bez potrebe da ih osvetli“. Čim prihvati tamnine i odbije da ih osvetli, misao se pretvara u pesmu.

Čin prihvatanja tamnine upravo je trenutak kada se esej pretvara u poeziju, tu se objavljuje misao koja je svesna da nije sveznajuća i da ne može sve da dokuči; u susretu sa nesvodljivošću književnog dela na bilo kakvu, pa i najsavršeniju, racionalnu shemu – književna kritika preobražava se u literaturu. To je tačka u kojoj se sreću Begić i Konstantinović, a zajednička svest da se ni književnost ni svet ne mogu objasniti ni rasvetliti do kraja, da će uvek preteći neki višak značenja – stvorila je od njihovih eseja veliku literaturu.

O ovom Begićevom eseju pisala je i Hanifa Kapidžić-Osmanagić koja kaže: “Privučen strukturalističkim idejama i novim pristupima književnom djelu, naš kritičar pozitivno vrednuje sve partikularne aspekte tog pristupa. Ali će se sartrovski izjasniti protiv uopštavanja, to jest stavljanja strukturalizma kao cjeline na mjesto svih dotadanjih metodskih i spoznajnih pristupa i zamjena njima svih spoznaja o čovjeku”. Sličan odnos prema savremenim književnim teorijama imao je i Radomir Konstantinović. Prihvatao je teorijska dostignuća svog doba, ali se oštro protivio onome što je nazivao „fetišizmom metoda“, naivnom uverenju da postoji pouzdan metod koji će nam volšebno otvoriti književna dela, uverenju od kojeg pate akademski krugovi. I čovek i njegove tvorevine uvek su šire od svakog teorijskog koncepta, a nasilno uterivanje književnog dela u unapred zadati koordinatni sistem vodi prokrustovskom sakaćenju ljudskog duha i pogubnoj simplifikaciji. Sve teorijske postavke samo su pomoćna sredstva u neprekidnom stvaralačkom procesu tokom kojeg tvorački subjekt otkriva i svet i samog sebe.

Dar za satreperenje

Zanimljivo je koliko se Begićeve i Konstantinovićeve ideje rimuju sa Vinaverovim poimanjem tumačenja književnosti, nisu se slučajno bavili delom ovog avangardnog pisca i esejiste. U eseju „Gospodo profesori, ljubite književnost“ iz 1940. godine Vinaver ispisuje redove koji bi i Begić i Konstantinović mirno mogli da potpišu: “Mi bismo, ipak, u nedostatku težih, visprenijih i računskih podataka, zadržali sva dosadašnja pomoćna sredstva, neka ih: i biografiju, i ispovest, i gramatičke osobine, i ono što se zna o karakteru pisca, i o boji njegovog stvaralačkog časa, i o nameni njegova napora, i o slučaju početka, i pravilu težnje. Ali da budemo svesni: da su to sredstva, samo sredstva! I to nesavršena, gruba, jadna, i naivna, sredstva! (…) Ostaje još ona bergsonovska ljubav, ona simpatija, intuicija, rezonansa, satreperljivost. Mi nemamo ništa bolje na raspolaganju”. 

Vidimo da je i kod Vinavera prisutan isti odnos prema književnim teorijama njegovog doba, isti otpor metodološkom fetišizmu, a isti je i pristup književnom delu koji Vinaver preporučuje kao jedini put koji vodi u razumevanje velikih literarnih dostignuća. Konstantinovićeva introspekcija, Begićevo saobražavanje i Vinaverova satreperljivost – to su tri naziva za isti fenomen. Samo putem introspekcije, saobražavanja i satreperljivosti tumač će sačuvati kompleksnost teksta, nesvodljivost književnog dela, neiscrpnost koja ostavlja prostor za uvek nova tumačenja, i tako do beskraja. Jasno je da je za takav pristup književnosti neophodan ozbiljan talenat, koji bi se mogao nazvati i darom za satreperenje, te da je i književna kritika, baš kao i literatura, dostupna samo retkima. Otuda i mali broj književnih kritičara čija su dela do danas sačuvala svežinu, dela za koja smo zainteresovani iz čistog čitalačkog zadovoljstva, a ne iz razloga književno-istorijske prirode.

Saglasje revolucije i poezije

Srodnost Begićeve i Konstantinovićeve esejistike možda je najvidljivija u tumačenjima istih pisaca. Njihova interesovanja bila su različita, korpusi autora o kojima su pisali uglavnom se ne poklapaju, ali ipak ima pesnika koji su obojicu fascinirali, a ta fascinacija je dovela do nekoliko blistavih “obasjanja svečanog trenutka”. Jedan od takvih pesnika je Skender Kulenović. Begić je Kulenoviću posvetio nekoliko eseja, od kojih su najvažniji “Živa ponornica ljudskog i pjesničkog“, „Četiri bosanskohercegovačka pjesnika“ i „Djelo Skendera Kulenovića“. Konstantinović je o Kulenoviću napisao obimnu studiju „Apsolutni krajišnik Skender Kulenović“ koju je objavio u svom osmotomnom delu „Biće i jezik“ u kojem je obradio ukupno 113 pesnika.

Pišući o Skenderovoj poeziji, Begić se ponovo vraća pojmu saobraženja, jer je to neophodan uslov za stvaranje – kao što se kritičar saobražava sa piscem o kojem piše, tako se i pesnik saobražava sa svojim opsesivnim temama. U Skenderovom slučaju ta tema bila je revolucija. „Traženje communication, saobraćanja, da bi se kakogod dospjelo do communion, saobraženja, znači prolaz kroz dva stupnja čovjeka i svijeta“, piše Begić. Dva stupnja o kojima je ovde reč su usamljenost stvaraoca, njegova izdvojenost i otuđenost od sveta i drugih ljudi koja ponekad dovodi i do nemogućnosti stvaranja (o čemu rečito svedoče velike pauze u Kulenovićevom pevanju, kao i mnogi motivi „mukline“ i ćutanja u njegovim poznim Sonetima), a drugi je unutrašnje srodstvo pesnika sa drugima, njegov ulazak u ljudsku zajednicu i izlazak iz ukletosti vlastitog usamljeništva.

Iz te pozicije proizilazi i „silna čovječnost svakog pisca-revolucionara koji ne odstupa pred vlastitom zagonetkom“. A Skender nije odstupao pred zagonetkama, već im je hrlio u susret, pišući o najtežim i najbolnijim temama svog doba, što je rezultiralo revolucionarnim poemama „Stojanka majka Knežopoljka“ i „Ševa“, kao i ciklusom „Pisma Jove Stanivuka“. Tu je objedinjeno sveto trojstvo ključnih motiva njegove ratne poezije: „majke, kao generičke podloge porodičnog i narodnog opstanka, ptice kao simbola vasionske slobode i borca, kao nosioca oslobodilačke akcije“. Te poeme su i najbolji odgovor na “pitanje koje je pjesnik sebi postavljao, o mogućem suglasju revolucije i poezije”. Pokazalo se da poezija i revolucija mogu biti u apsolutnom saglasju, da revolucionar i pesnik mogu živeti u okviru iste osobe u harmoniji, te da poezija nije tek oruđe klasne borbe, što su od nje često pravili Kulenovićevi ideološki istomišljenici, daveći je u plićaku socijalne literature.

Za Konstantinovića je Kulenović „pesnik koji jedino progovara sa 'granice bitisanja'”, a “njegovo znanje jezika jeste znanje na granici bića i ne-bića, na kojoj kao da se, pod pretnjom uništenja, između 'stvari' egzistencije i reči gubi razlika, tako da, na mahove, tu biti znači govoriti, i to u znaku restauracije primitivnosti”

Begić nema nimalo sumnji da je kroz Skendera progovorila sama revolucija: „Naša je Revolucija u njemu i kroz njeg sudbonosno pjesnički i istorijski progovorila. Revolucionarna se heroika tu cjelovitije no igdje pjesnički utjelovila, izravno u samoj borbi, u njenoj žiži tragike i životnog otpora, u jedinstvu pjesnika i borca, poezije i naroda“. Iskustvo revolucionarne borbe, kao i stalna opasnost od pogibije, od iščeznuća, preobrazila je pesnika. „Revolucija je cio jedan vid otkrovenja svijeta u sebi i sebe u svijetu. Samo krajnost života u susretu i stalnoj blizini sa smrću nagoni stvaraoca na odgovarajući izraz“, a taj srećno pronađeni izraz sadrži „jak leksičko-ritamski udio narodnog elementa, bitno seljačkog i deseteračkog“.

Pesnik koji progovara sa granice bitisanja

U sličnom duhu i Konstantinović tumači Kulenovićevu poeziju. On polazi od eseja Oskara Daviča „Trenutak koji peva Ševa Skendera Kulenovića” (kojem je Begić posvetio poseban tekst), tačnije od jednog retoričkog pitanja: „Ima li igde takve uporne bujnosti i, govoreći direktno, ima li jezika koji bi bio u stanju da tako čulno izrazi granične, krajnje i krajiške probleme postojanja, probleme sa granice bitisanja, s rubova saznanja?“ Davičova neobuzdana sklonost jezičkim igrama kao da je slučajno nabasala na suštinsku odliku Skenderove poezije, a to je mogućnost pevanja samo krajnjih i krajiških problema egzistencije.

Za Konstantinovića je Kulenović „pesnik koji jedino progovara sa 'granice bitisanja'”, a “njegovo znanje jezika jeste znanje na granici bića i ne-bića, na kojoj kao da se, pod pretnjom uništenja, između 'stvari' egzistencije i reči gubi razlika, tako da, na mahove, tu biti znači govoriti, i to u znaku restauracije primitivnosti”. Ta restauracija odvija se „u znaku obnove arhaičnog jedinstva bića i jezika“. Obnova tog arhaičnog duha moguća je jedino u ovakvim graničnim situacijama, u suočenju sa smrću i bolom, u trenutku kada pesnik postaje deo zajedničke narodne borbe i stradanja, kada okovi njegovog uskog Ja padaju i dolazi do poistovećivanja sa drugima i preuzimanja njihovog jezika.

I Begić i Konstantinović citiraju isti odlomak iz Skenderovog eseja „Moji susreti s Mažuranićevim epom” kako bi objasnili ovo proširenje pesnikove ličnosti: “Nije tačno da čovjek ikad u životu zaboravi svoj ja. Kažu da škorpion, opkoljen vatrom, sam sebe svojim kliještima prereže. Čovjek, kad se osjeti opkoljen životom kao neprijateljem, ako ne može jež, postaje školjka, puž, kornjača. Ali dođu takve životne situacije, ili nahrupe takva vremena, kad ne može ni to, i kada naše ja vidi svoj spas u gotovo animalnom samoodbrambenom zagrljaju sa tuđim ja, sa nizom drugih ja. Mi tada postanemo novi, neprepoznatljivo novi, puni razumijevanja i za najmržeg svoga i za najgore njegovo: sebe vidimo u drugima i druge u sebi. Oči nam se otvore za svijet izvan nas, i kao da se s njime nađemo u zajedničkom krvotoku osjećanja i misli”.

Užas fašističke ofanzive na Kozari doveo je do ovog osećanja opkoljenosti životom kao neprijateljem i bacio pesnika u samoodbrambeni zagrljaj sa tuđim ja. U tom zagrljaju nastaje jedinstvo sa drugima, spajanje i stapanje tipično za mitotvoračku svest, otuda pojava foklora (i deseteračkog) i ove arhaičnosti. „Mitsko ovde prodire svuda, povezujući arhaično i savremeno, drevnu prošlost epike i trenutak fašističke ofanzive na Kozari, onako kako to čini seljanka, partizanska majka ovoga trenutka. Ne postoji takva autentičnost objedinjavanja svih slojeva vremena ni u kojoj drugoj poeziji; autentičnost ovoga jedinstva prošlog i sadašnjeg (prošlih mitova i mitova koji upravo nastaju) jeste autentičnost Kulenovićevog poistovećenja (u bolu, i kroz bol) sa dušom i duhom seljaka ispod Kozare, čija svest, uronjena u arhaičnost, ali zahvaćena požarima žive istorije, jedina je bila u stanju da poveže arhaični mit sa epohom revolucije. Nemirenje sa porazom (Kozara) posvećuje ovde u mitsko; ono se iskazuje kao mitska snaga. Impuls mitotvorstva rađa se tu u nemirenju sa smrću“, detaljno tumači ovaj proces Konstantinović. U poemi “Stojanka majka Knežopoljka” Skender se ispoljava pre svega kao ekstatičar, kao onaj ko izlazi iz sebe i uranja u druge, spajajući se sa duhom potkozarskih seljaka, pesnik spaja naizgled nespojivo - arhaični mit i revoluciju. U tom ekstatičkom činu prepoznajemo i ono Begićevo saobražavanje dovedeno do vrhunca.

Obnova arhaičnosti i folklora

Poemu „Ševa“ Konstantinović vidi kao „nesumnjivo jedno od najvećih osvojenja poezije dvadesetog veka“ u kojoj je „glad pokretač svakog stiha“. Slično misli i Begić koji citira Skenderov razgovor sa N. Drenovcem: „Ovu poemu ispjevala je glad. Glad za punim integralnim životom, koji su htjeli da nam oduzmu“. Konstantinović precizno definiše odnos koji pesnik uspostavlja u poemi između gladi i punog života: „Ševa ne peva transformaciju gladi u san o obilju... nego peva glad obiljem“.

Naizgled mala razlika zapravo je vrlo bitna, iz te sitne značenjske pukotine Konstantinović izvodi maestralno tumačenje poeme: „Jedinstvo bića i jezika ovde je totalnije i dublje: sa ravni Ja - Svet ono prodire i na ravan reč – stvar; razlika između reči i stvari i ovde se gubi, reč postaje stvar, ona se 'materijalizuje'. Arhaičnost ovde trijumfuje upravo time: tim 'primitivističkim' nerazlikovanjem reči od stvari. Svaka reč je po jedan blesak ploda, po jedna gusta slast i omama od nje; reči su ovde reči-plodovi: tu, gde su jabuke, pšenica, mleko mogućni samo u reči, i kada sve omamne lepote i slasti svakojakoga naploda mogu da se osete jedino izgovaranjem reči“.

Ono što je izgledalo nemoguće – da reč postane telo, kao u jevanđelju – pesničkom alhemijom postaje moguće. Tamo gde su nasušni predmeti mogući tek kao reči, gde se realizuju u prizivanju rečima, tamo gde su hleb i mleko prisutni samo u rečima hleb i mleko – dolazi do čudesne transupstancijacije koja se odvija u okviru obnove mitske svesti.

Kulenovićeve ratne poeme tu se objavljuju kao najsnažnija moguća obnova arhaičnosti i foklora: „Nikada folklor u celome dvadesetom veku  (i to podjednako i epski i lirski) nije progovorio takvom poetskom snagom kao u poemi Stojanka majka Knežopoljka; i nikada se arhaičnost, kroz taj folklor, nije objavila takvom silovitošću kao u poemi Ševa: nikada taj subjekt folklora i arhaičnosti nije tako nezaustavljivo izašao na scenu istorije kao u doba narodnooslobodilačkog rata: nikada nije bio tako stvaran, i u toj svojoj stvarnosti tako stvaralački“. Konstantinović zaključuje da je ta obnova arhaičnosti i folklora bila upravo ono o čemu je čitavog života sanjao Rastko Petrović.

Na granici jezika i ćutanja

Konstantinović zaključuje da „nije ni najmanje slučajno što S. Kulenović nije ponovio (pa čak ni pokušao da ponovi) ovu objavu i provalu arhaičnosti: istorija to ponavljanje nije dozvoljavala; to je bio samo jedan blesak, 1942, 1943“. Jedino je u partizanskoj koloni bilo moguće ovo jedinstvo sna i stvarnosti, jedinstvo mita i revolucije, stapanje pesnikovog ja sa hiljadama drugih ja. Nakon tih velikih poema Skender je pao u ćutanje, da bi se ponovo javio sonetima, vraćajući se svom ranom, mladalačkom pevanju iz „Ocvalih primula“.

Međutim, u novim sonetima otvorio se jaz između bića i jezika, između reči i stvari, jedinstvo je nestalo sa nestankom istorijske situacije koja ga je učinila mogućim. Ali se i tu Skender iskazuje kao „apsolutni krajišnik“, jer ponovo govori sa granice, ovog puta sa granice „bića i ne-bića, jezika i ćutanja, oblika i bezobličja“. „Soneti Skendera Kulenovića nisu, izgleda, ništa drugo nego delo svesti da je to 'strasno jedinstvo daha' postalo nemoguće: da je arhaičnost postala nemogućna: da je 'primitivističko' jedinstvo Ja – Svet (reč – stvar) više neponovljivo“, zaključuje Konstantinović.

Sličan pogled na Skenderove ratne poeme ima i Begić koji kaže: „Ovakvo pisanje moguće je samo pjesniku u koga su zanos i svijest u maksimalnom saobraženju i nadmetanju“. A kao zaključak o pesničkoj i stvaralačkoj pustolovini Skendera Kulenovića mogle bi da posluže ove reči Midhata Begića: „Ma gdje i ma kako se javljali, u njemu su bili nerastavni čovjek i pjesnik, pjesnik i čovjek, svojevrstan, mnogostruko nadaren i rano upućen na kršenje i lomljavu između vrijednosti i nakaznosti nasljeđa i sredine, za svoj vlastiti idejni i emocionalni integritet“.

Piši ne kao pseudonaučnik, nego kao umetnik

Nesumnjiva je srodnost Begićevog i Konstantinovićevog viđenja poezije Skendera Kulenovića, uprkos nekim razlikama koje bi se mogle pripisati i razlici u stvaralačkim temperamentima. Konstantinović uvek zaoštrava i potcrtava unutrašnje sukobe pesnika kog proučava, dok Begić nastoji da ih ublaži, posmatrajući ih kao raznolika ispoljavanja bogate stvaralačke ličnosti. Nisu pogledi naših esejista uvek ovako usaglašeni, ponekad se i prilično razlikuju, kao na primer u slučaju Jovana Skerlića, naročito kad je reč o Skerlićevom odbacivanju poezije Vladislava Petkovića Disa. Ipak, ono što spaja Begića i Konstantinovića mnogo je bitnije i suštastvenije od onog što ih razdvaja. 

Najkraće rečeno, Begić i Konstantinović su ostvarili ideal književne kritike koji je zagovarao Vitold Gombrovič. Veliki poljski pisac se u svom „Dnevniku“ okomio na lošu književnu kritiku koja stvara potpuno iskrivljenu sliku o književnosti. Gombrovič kaže da su kritičari čitaoca naučili da je književnost „neka vrsta školskih pismenih zadataka pisanih radi toga da bi uča mogao da stavi ocenu; naučili su ga da stvaralaštvo nije igra snaga koje se ne daju u potpunosti kontrolisati, da ona nije eksplozija energije, rad duha koji se stvara, nego da je to samo redovna godišnja književna 'proizvodnja', zajedno s neodložnim recenzijama, konkursima, nagradama i podliscima”. Kritičarska trivijalizacijska praksa dovela je do pojave koja je i nama dobro poznata: „pretvaranje oštrog života u gnjavatorsku kašicu u kojoj je sve manje-više jednako prosečno i nevažno”.

I Begić i Konstantinović u svojim esejima književno stvaranje prikazuju kao nešto sudbinski važno, kao rezultat unutrašnje drame pisca, kao ličnu životnu i intelektualnu pustolovinu, jedinstvenu i neponovljivu, kao što je jedinstvena i neponovljiva ličnost pisca i svakog čoveka, za njih je književnost ta gombrovičevska eksplozija energije, rad duha koji se stvara, igra snaga koje se ne daju u potpunosti kontrolisati. „Piši ne kao pseudonaučnik, nego kao umetnik”, poručivao je Gombrovič kritičarima, a naš dvojac je upravo od kritike napravio umetnost. Kritika nastaje iz susreta dve stvaralačke ličnosti, rađa se iz saobražavanja, introspekcije i satreperenja, i zato je neminovno da između kritike i dela postoji saglasje, da iz njih izbija živo, pulsirajuće prisustvo ljudskog duha. Kako je rekao Gombrovič, pišući o Begiću i Konstantinoviću, a da to nije ni znao: “Kritika mora da bude isto tako napregnuta i vibrantna kao ono čega se dotiče – jer u protivnom slučaju postaje samo ispuštanje gasa iz balona, postaje klanje tupim nožem, raspad, anatomija, grob”.

*Tekst prenosimo iz časopisa za književnost i društvena pitanja “Behar” broj 148 (oktobar/listopad 2019, Zagreb)