Tajna ispovest

Istraživanje mnogobrojnih tema iz oblasti društvene istorije srednjovekovne Srbije nailazi na osnovnu prepreku u vidu slabo očuvane izvorne građe. Sa jedne strane, uzrok tome leži u ne baš srećnoj sudbini pisane reči koja je nastajala na teritoriji srpskih srednjovekovnih zemalja u kasnijim istorijskim epohama, dok sa druge, u interesovanju pisane srednjovekovne kulture – koja je uglavnom bila klerikalna – za određene teme i pojave. Osim toga, srednji vek predstavlja epohu u kojoj ogromna većina nije vladala pisanom rečju i u kojem su se znanja i iskustva uglavnom prenosila usmenim putem. Tako je problematika vezana za privatni i intimni život pojedinca, pogotovo ona koja se tiče seksualnog života i njegovog homoseksualnog vida, prilično neuhvatljiva, nezavisno od njegovog/njenog društvenog statusa.

Istorijski izvori na osnovu kojih se upuštamo u veoma neizvesno istraživanje o srednjovekovnoj homoseksualnosti prilično su malobrojni, a podaci jednostrani i veoma oskudni. Dobrim delom, pomenuto stanje zavisi od vrste i porekla sačuvane istorijske građe. U našem slučaju, to su uglavnom izvori pravnog karaktera, u znatno manjoj meri svetovnog, u većoj crkvenog porekla. Osim kanonskog prava, određeni značaj imaju i različiti crkvenopravni sastavi vezani za pokajničku praksu srednjovekovne Crkve. To su penitencijalni, odnosno epitimijni zbornici (pokajničke knjige) sa propisanim epitimijama (crkvenim kaznama) za različite grehe, koji su predstavljali važne priručnike duhovnicima prilikom ispovesti. Uz njih stoje i upitnici koje su pomenuti duhovnici koristili prilikom obreda ispovesti. U tesnoj vezi sa penitencijalnom praksom Crkve, mada ne i direktnoj, stoje viđenja onostranog sveta, nekanonski, nezvanični i popularni tekstovi. Ova vrsta apokrifne književnosti može se, zbog svog porekla i namene, smatrati mestom susreta između zvanične kulture Crkve i one nezvanične, laičke i usmene. U njoj se prepoznaju različiti modeli koji su se mogli primeniti u svakodnevnoj usmenoj komunikaciji parohijskog života Crkve i njene pastve. Poruke o onostranom svetu grešnika, a samim tim o posledicama neokajanog greha, prenosile su se i vizuelnim putem, pomoću likovnih predstava paklenih muka na kompozicijama Strašnog suda oslikanih iznad izlaza srednjovekovnih crkava. Ograničen i fragmentarni uvid mogu da pruže i pojedina žitija znamenitih svetitelja sa poukom vernicima da se pridržavaju hrišćanskog načina života.

Za razliku od prilično siromašne izvorne građe, literatura koja obrađuje temu homoseksualnosti u srednjovekovnoj Srbiji ne postoji. Možda je dopušteno pomisliti da se interesovanja za određene teme kod srpskih hroničara i istoričara nisu mnogo promenila u poslednjih pola milenijuma. Ipak, izvesna istraživanja postoje, i ovom prilikom ukazao bih na nekoliko njih, bliskih našoj temi. Prvo je opšteg tipa, predstavljeno u knjizi Eve Levin (2006), objavljenoj 1989. godine, koja razmatra seksualnost pravoslavnih Slovena uopšte (od 900. do 1700.), osvrnuvši se i na homoseksualnost. Istraživanje je znatnim delom zasnovano na različitoj crkvenopravnoj građi koja do danas uglavnom nije objavljivana, u nauci gotovo da nije obrađivana, a u značajnom obimu je bila aktuelna i u srednjovekovnoj Srbiji. Sledeći rad je Spyrosa Troianosa, Crkveni i svetovni pravni izvori o homoseksualnosti u Vizantiji (1989) u kojem su sakupljeni podaci koji se tiču homoseksualnosti iz vizantijskog svetovnog i crkvenog zakonodavstva. Ovaj je članak prilično važan za srpsko srednjovekovno društvo koje je neko vreme bilo pod direktnom vizantijskom upravom, dok je kasnije, za potrebe nezavisne države i autokefalne crkve raspolagalo srpskoslovenskim (srpska redakcija staroslovenskog jezika) prevodima vizantijske carske, kanonske i druge crkvenopravne građe. U ovom kratkom pregledu literature ne bi trebalo izostaviti rad Bariše Krekića (2010) iz 1987. godine koji se bavi istraživanjem homoseksualnosti u Dubrovniku, srednjovekovnoj komuni koja je negovala tesne ekonomske i društvene veze sa srednjovekovnom Srbijom i državama u njenom bližem ili daljem zaleđu. U ovom radu istaknut je nedostatak izvora – iako je dubrovačka arhivska građa relativno dobro sačuvana – te se navedena problematika može pratiti tek od druge polovine XV veka.

Osnovno teorijsko i metodološko polazište istraživanja predstavljenog u ovoj studiji jeste ono koje srednjovekovni pojam „seksualnost“ razlikuje u od današnjeg (Fuko 20062). Isti je slučaj i prilikom istraživanja specifičnijih kategorija kao što su „homoseksualnost“, heteroseksualnost“ „biseksualnost“ i „travestitstvo“ (upor. McCarthy 2004, 8). Možemo se složiti sa stavovima Johanssona i Percyja (1996, srpsko izdanje 2010, 44) da se savremeni pojmovi „homoseksualac“, „gay“ ili „queer“ ne mogu preslikati u srednji vek, pošto su nastali u sasvim drugačijoj istorijskoj epohi XIX i XX veka. U nauci je još uvek otvoreno pitanje (apsolutne) distinkcije između homoseksualnog čina i homoseksualnog identiteta u epohi srednjega veka. Ako se i može govoriti o identitetu zasnovanom na istopolnim odnosima u srednjem veku, on se ipak ne bi mogao poistovetiti sa savremenim identitetima homoseksualne orijentacije (upor. Allen J. Frantzen i Simon Gaunt, prema McCarthy 2004, 9). U svakom slučaju, namera ove studije je da, pre svega, pruži uvid u što veći broj sačuvanih izvora koji su na svoj način bili aktuelni u srpskom srednjovekovnom društvu i da analizira njihovu poruku, rekonstruiše, ukoliko je moguće, domete te poruke, odnosno njen društveni značaj.

PROPOVED SV. SAVE: UPOZNAVANJE SA GREHOM

Hronološki, istraživanje otpočinjemo proučavanjem prve polovine XIII veka. Zapravo, reč je o uslovnoj hronologiji koja stoji u vezi sa nama danas jedinim poznatim konkretnim događajem iz srednjovekovne prošlosti Srbije koji se tiče homoseksualnosti. I to veoma posredno. Svi drugi podaci na osnovu kojih je nastala ova studija vremenski su neodređeni i u praksi nepotvrđeni, pošto je reč o pravnim izvorima i apokrifnoj lepoj književnosti.

Bilo je to u vreme vladavine kralja Stefana Radoslava (1228–1234) kada je njegov stric, sv. Sava, po povratku iz Svete zemlje obilazio područja nedavno osnovane arhiepiskopije. U svojim vizitacijama on je podučavao vernike o osnovnim vrlinama hrišćanskog načina života. Na jednom skupu je srpski arhiepiskop održao propoved o značaju seksualnog suzdržavanja za hrišćanski moral i poštovanje bračne zajednice. O tome nas obaveštava Teodosije, pisac Žitija sv. Save, koji je zabeležio: „Sa suzama svakoga moljaše da se bežeći kloni razvrata i preljube, muželoštva i skotološtva, i svakog bluda“. Svoje pripovedanje Teodosije nastavlja u upravnom govoru, citirajući deo navodne propovedi koju je sv. Sava uputio svojoj pastvi: „Otkrijmo ovde sami sada grehe svoje, da na budućem sudu, ustavši kao gorki tužioci protiv nas, ne postanu jači od nas. Najpre ti reci grehe svoje – reče – da se opravdaš. Od velikih je muka lek ispovedanje grehova i bežanje od njih“ (Теодосије 1984, 167).

Propoved srpskog arhiepiskopa ukazuje na onu vrstu greha za koju je bila zainteresovana srpska crkva tokom prve polovine XIII veka. To su bili intimni, tajni, teško uhvatljivi gresi koji se nisu mogli kontrolisati javnim putem. Kao jedan od mogućih načina kontrole bilo je neprestano uticanje na samosvest vernika o značaju seksualnog suzdržavanja i isticanje važnosti ispovesti učinjenog greha. Ta je važnost proizilazila iz verovanja u postojanje onozemaljskog života i „budućeg suda“ Gospodnjeg.

Tema ovog istraživanja prilično je osobena, pošto se homoseksualna aktivnost, kao i svaki drugi seksualni odnos, odigravala daleko od očiju javnosti. Međutim, ni jedno učinjeno delo nije moglo izbeći pogled „svevidećeg“ Boga. Stoga, kao jedini postojeći kanal koji nam omogućava da navedenu tematiku pobliže razmotrimo uz niz specifičnosti koje nas istovremeno u tome ometaju – jeste ispovednička i penitencijalna praksa srednjovekovne crkve. Seksualno ponašanje trebalo je ispričati drugom, i to na tačno propisan način, i ne bilo kome.

UPITNIK: PITANJE JE POSTAVLJENO

U crkvenom Činu svete tajne ispovesti nalaze se upitnici sa nizom pitanja koje je duhovnik trebalo da postavi osobi koja se ispovedala. Pitanja su se uglavnom odnosila na one oblasti života pojedinca koje bi danas nazvali privatnim i intimnim. Naime, najveću grupu činila su ona pitanja koja su se ticala seksualnog života vernika (upor.. Erickson 1977, 201). Mogući učinjeni gresi izgledali su nebrojani, što je zahtevalo razuđeni upitnik sa nizom raznovrsnih pitanja. Ona su obuhvatala najrazličitije oblasti iz seksualnog života pojedinca, počevši od gubitka „nevinosti“ (radi utvrđivanja greha predbračnog seksa), do načina ljubljena sa ženom ili vođenja ljubavi (pitanje bluda), pa sve do niza pitanja koja se tiču različitih oblika incesta. Upitnik je mogao biti prilagođen polu osobe koja se ispovedala, te su pitanja bila podeljena na ona „muška“ i ona „ženska“. Pitanja vezana za seksualni prestup grupisana su u posebne celine kao što su blud, preljuba, incest ili druge vrste seksualnog odnosa koji su se u srednjem veku nazivali „neprirodnim“ ili „protivprirodnim“ bludom.

Prema tekstu obreda ispovesti koji se čita u Dečanskom trebniku iz sredine XIV veka, duhovnik je trebalo da upita muškarca da li je imao seksualni odnos „sa drugom“, da li je u tom odnosu bio pasivni ili aktivni učesnik, da li je stvorio („učinio“) ili je on tebi stvorio ili je, možda, upražnjavao uzajamnu mušku masturbaciju („u ruku svoju da li si učinio ili u drugarevu ruku ili svojom rukom drugom“) i da li je „sa ženom kao sa muškarcem ili otpozadi sa ženom, skotski“. Slična pitanja bila su upućena i ženskoj osobi: da li je ona „sa drugaricom kao sa muškarcem“. Pitanja koja su se ticala homoseksualnog odnosa mogla su biti postavljena već na početku same ispovesti, neposredno posle razgovora o gubitku nevinosti, a pre pitanja vezanih za masturbaciju, preljubu, incest i slično. „Da li si pao u mužebludstvo, ili se tebi (to) dogodilo? I kako, i kada, i koliko (dugo) si vremena bio (u tome)?“, čita se u jednom drugom upitniku iz istog vremena. Kako ovaj upitnik nije bio razdvojen na njegov „muški“ i „ženski“ deo, pitanje je u uopšteno postavljeno, ali nimalo diskretno. Od pokajnika se izričito tražilo da učinjeni greh vremenski odredi, da ukaže na njegovu učestalost i da ga (detaljno) opiše.

Pitanja su ulazila u samu srž onoga što bi danas nazvali intimnim. Njihova formulacija bila je direktna i nedvosmislena, ali istovremeno i pristojna. Određeni glagoli bili su zamenjeni onim neutralne vrednosti kao što je stvoriti („učiniti“), ili se opisno izražavalo, „u ruku svoju... ili u drugarevu“, odnosno „kao sa muškarcem“. Odabir pitanja ma koliko da su bila neposredna i direktna, proizilazio je iz shvatanja greha kao bolesti (upor. Erickson 1977, 201). Od duhovnika se kao od lekara, očekivalo da u detalje i sistematično ispita i opiše „bolest“ da bi propisao odgovarajući lek, odnosno epitimiju (upor. Bullough 1982, 60). Za svaki greh propisivala se posebna epitimija. Pošto su detaljni upitnici zahtevali raznovrstan sistem epitimija, penitencijalni sastavi predstavljali su prave „duhovne farmakopeje“ (spiritual pharmacopoeia), kako ih je nazvao Džejms Brundidž (Brundage 1995, 25), sa listama grehova i njima odgovarajućim epitimijama. Uspešna ispovest podrazumevala je niz pitanja koja bi navela grešnika na što potpuniji opis učinjenog dela. A to je zahtevalo znatan stepen uzajamnog poverenja, pre svega umešnost duhovnika. U tekstu crkvenog obreda ukazuje se na potrebu da se nadvlada osećanje stida prema drugom ljudskom biću tako što će se ispovest usmeriti ka nadzemaljskom autoritetu: „ovo ne ispovedaš meni, već Bogu. Kaži mi sve, nemoj se nimalo sramiti“ (Алмазов III 1891, 91). Pitanje je, dakle, bilo postavljeno. Kakav je trebalo da bude odgovor?

TERMINOLOGIJA: MUŠKA PERSPEKTIVA

U srednjovekovnoj Evropi homoseksualnost se dovodila u vezu sa Sodomom i Gomorom, starozavetnim gradovima koje je uništio Gospod zbog homoseksualnog greha njihovih stanovnika (1 Moj 19). Odatle su u evropskim jezicima, uostalom kao i u srpskom ili hrvatskom, potekli nazivi „sodomit“, „sodomija“, „sodomski“ i slično (upor. Rječnik JAZU, 874). U srednjovekovnim slovenskim i srpskim tekstovima homoseksualni odnos označavan je kao „sodomski blud“ (sodomqskq bloudq), „greh sodomskih“ (gryhq sodomqskq) ili „sodomsko delo“ (sodomsko dylaniE). Međutim, pojam sodomija nije obuhvatao samo homoseksualni odnos, već i heteroseksualni analni čin koji je mogao poneti naziv „drugi greh sodomski“ (drUgi gryh sodomskQ) kao i seksualni odnos sa životinjom (skotološtvo). Što se ovog poslednjeg tiče, mnogi srednjovekovni izvori razlikovali su sodomiju od skotološtva – „ko sodomski blud (čini), tako i sa životinjom...“ (Jagić 1874, 137) – razlika koja se u savremenom jeziku izgubila (Rečnik MS, 912). Sva tri vida seksualnog odnosa smatrana su za peccatum contra naturam ili „neprirodni“ ili „protivprirodni“ greh (upor. Bullough 1982, 55–71; Johansson and Percy 2010, 44; Милаш 1911, 484), odnosno kao greh (blud) črez jest’stva, prez jest’stva ili pače jest’stva, kako je zabeleženo u slovenskim srednjovekovnim tekstovima.

Jezik srednjovekovne Srbije i uopšte slovenske srednjovekovne knjige, poznavao je i druge nazive za homoseksualnost i homoseksualnu aktivnost. To su muželoštvo (mM/elo/stvo), muželeganije (mou/elyganie) ili muženeistov’stvo (mou/eneistovqstvo), slovenske reči koje predstavljaju kalk grčkih leksema arsenokoitēs i andromania (Skok 1972, 493). U osnovi prve dve složenice nalaze se imenice muž (muškarac) i lože (postelja), odnosno glagol „ležati“. Istu semantičku vrednost poseduju i nazivi učesnika tih aktivnosti, muželožnik (mU/elo/nikq) ili muželožac (mU/elo/qcq). Sa druge strane, termin muženeistov’stvo ukazuje na poglede koji nisu nimalo neutralni: pošto je u korenu reči pojam neistov’stvo (neistovqstvo), tj. bezumlje, mahnitost, pomama, ova složenica iskazuje određeni vrednosni sud. Slične vrednosne sudove sadrže i kovanice koje su sastavljene od reči blud, kao što su mužebludije (mU/ebloudJe) (Алмазов III 1891, 91) i mužebludnik (mou/ebloudnikq). Međutim, umesto navedenih termina, u srednjovekovnim slovenskim tekstovima veoma često je u upotrebi izraz „sa muškim polom“ – obično u paru sa izrazom koji opisuje skotološtvo („sa skotom“) – koji je bezuslovno podrazumevao muškarca kao vršioca radnje.

Već letimičan osvrt na upotrebu pojedinih termina i izraza u srednjovekovnom jeziku pokazuje da je analni heteroseksualni odnos bio obeležen snažnim homoseksualnim značenjem. Na to ukazuje sintagma „sa ženom kao sa muškarcem“ (v. gore), koja sasvim precizno opisuje tip „neprirodnog“ seksualnog odnosa. U grčkom tekstu Epitimijnog nomokanona Jovana Posnika upotrebljena je sintagma gynaikeia arsenokoitia – što doslovno znači „žensko muželoštvo“ – ali ne da bi se njome označila ženska homoseksualna veza, već pomenuti heteroseksualni odnos. Ipak, slovenski izraz „kao sa muškarcem“ mogao je da označi i ženski istopolni odnos, ali u posebnim slučajevima kada je u tekstu naznačeno da se odnosi na ženu, bilo u slučaju „ženskih“ upitnika iz pokajničke prakse, bilo da je reč o nekoj drugoj vrsti književnog dela, kao što su viđenja onostranog sveta i sl. (v. niže).

U svakom slučaju, muželoštvo, odnosno muženeistov’stvo, ili mužebludije smatralo se za jedan oblik bluda. U pojedinim interpretacijama uništenja Sodome i Gomore iz slovenskih, ćirilskih tekstova nije se uvek obaziralo na „detalje“, te je mogao biti uopšteno izdvojen „blud“, bez bližeg određenja, kao uzrok Božjeg gneva (Smirnov 1914, 64; upor. Левин 2006, 261).

(NASTAVIĆE SE)

*Delovi teksta preuzeti iz knjige "Među nama"