U potrazi za novim evropskim sekularizmom

U Evropi trenutno vlada višak populizma. Populističke partije, bez obzira da li su ljevičarske ili desničarske, su u rekordnom broju što se tiče parlamentarnog zastupanja.  Razne socioekonomske i sociokulturne krize od 2008. su dale vjetar u leđa akterima koji šire pesimističnu i ksenofobičnu atmosferu. U raznim dijelovima Unije, rasprave oko identifikacije koja se odnosi na religiju i sekularizam  su postale sve više značajne. Zbog toga je važno nastaviti sa diskusijama o budućem razvoju sekularizma.  

Istorijski gledano, sekularizam je svojom pojavom značio napredak za Evropu. Stvari su postale bolje za onoga koji nije imao potrebu da vjeruje u Boga, kao i za onoga koji je imao potrebu da izabere svoj način kako da vjeruje.  Ljudi su počeli da kritikuju i ispitivaju ugnjetavačke institucije poput državnih crkvi i kraljevskih porodica koji su smatrali da imaju moć datu od Boga. Sekularizam je na mnoge načine značio progresivan razvoj koji  je išao ruku uz ruku sa zahtjevima za demokratiju, ljudska prava, naučna dostignuća kao i više uključujuća društva, na primjer za tadašnje razne hrišćanske i jevrejske zajednice.

Zbog toga je paradoksalno da su nacionalni populisti u sjevernim i zapadnim dijelovima Evrope danas manje ili više politički jaki baš u područjima koji se u globalnom pogledu smatraju za najviše sekularnim. Nekada se švedski komičar Magnus Betner šalio kako ”u Švedskoj niko ne vjeruje u Boga, ali svi vjeruju u nešto (svoje)”. Istovremno je u Švedskoj ojačala nacionalistička stranka Švedski Demokrati koja između ostalog želi da vrati, reinstalira državnu crkvu i koja smatra da islam nije dio švedskog društva.

Razlog za razvoj nacionalnog populizma u sjevernim i zapadnim dijelovima Evrope je što se i populizam promjenio. Rogers Brubaker, jedan od poznatih akademika koji proučavaju područje nacionalizma, smatra da nacionalni populisti zapravo imaju ”civilizacionizam” na političkoj agendi.  Konstrukcija civilizacionizma je slična ranijem desničarskom populizmu koji je bio zasnovan na anti-semitizmu i Jevrejima kao ”unutrašnjim neprijateljima”. Danas su te uloge kod populista zamijenili islamofobija i muslimani.

Kako Brubaker predstavlja, civilizacionizam se zasniva na tome da se hrišćanstvo, sekularizam i liberalizam u kombinaciji predstavljaju kao civilizacioni otpor u borbi protiv islama. Hrišćanstvo se, na primjer, koristi da se prikaže kako su hrišćanska društva bila slobodna nekada davno, prije doba imigracije. Sekularizam se koristi kao način da se reducira, smanji vizualnost muslimana u društvu i na javnim mjestima, dok se liberalizam koristi da se prikaže kako su liberalne vrijednosti kao sloboda i jednakost pod prijetnjom te da se islam smatra nečim što je protiv ”našeg načina života”.

Istovremno, civilizacionizam nije pojava prisutna samo kod nacionalista. On se naime javlja i kod drugih političkih aktera, na primjer kada konzervativci u Francuskoj zabranjuju ženama da nose burkini na plažama ili kada se konzervativno nastrojeni liberali u Švedskoj zalažu za zabranu novih konfesionalnih (muslimanskih) škola, kada u Nizozemskoj govore da imigranti treba da slave Uskrs itd. Očigledno je da mnogi politički akteri u EU više ne vide razliku između onoga  što je individualno i grupno, što se smatra političkim i kulturnim vrijednostima i ponašanjima.  Sve to se naime miješa u komunikaciju o ”našoj” kulturi, načinu života i vrijednostima.

Takav politički razvoj populizma šalje signale da drugi politički i društveni akteri moraju da nađu nove alternative za sekularizam.  Prepustiti monopol oko identiteta i sekularizma nacionalistima značilo bi opasnost za otvorena društva i liberalno-demokratski poredak u Uniji gdje treba da vlada sloboda vjeroispovesti i pojedinca. 

Sociolog Ulrich Beck je smatrao da je u Evropi potreban sličan proces poput sekularizma koji bi doveo do kosmopolitskih država i interkulturalnih društava gdje bi i religija i nacija bile odvojene od države. Na taj način bi države imale više konstitucioni sekularizam i patriotizam gdje bi aspekti poput nacionalne ili religiozne pripadnosti bili individualni dok bi institucije poput pravne države, demokratije i ljudskih prava bile važnije za osjećaj kolektivne identifkacije i društvene zajednice.