Vera Pešić, srpska Mata Hari

Film Vera reditelja Nedeljka Kovačića u bioskopima je premijerno prikazan 10. novembra 2022, da bi 21. januara 2023. na malim ekranima započelo emitovanje i istoimene serije. Sama tema je privukla pažnju – zaplet prati istorijsku ličnost, Veru Pešić, intrigantnu špijunku iz vremena Drugog svetskog rata. Glumačka ekipa je odlična, te glavnu rolu tumači Jovana Stoiljković, a uz nju igraju i Aleksandar Srećković, Tihomir Stanić, Nikola Kojo, Anita Mančić i mnogi drugi. Filmski kritičari su ocenili da je protogonistkinja najdominantniji ženski lik u domaćoj kinematografiji poslednjih godina, ali i da ovom ostvarenju manjka prikaz još konkretnih angažmana na špijunskom planu.

Osim toga, filmski kritičar Goran Jovanović zamerio je što se scene uglavnom odigravaju u sobama, te što nema dočaravanja mesta tadašnjeg vremena, pogotovo što Vera putuje na različite lokacije – Beograd, Leskovac i Beč. U filmu se javlja i odstupanje od istorijskih činjenica, ali to je opravdano time što film nije ni dokumentarac, ni biografija, već je fikciono ostvarenje rađeno sa inspiracijom na istorijske događaje i ličnosti, pa je tako, na primer, izmenjeno i Verino poreklo. Naime, Verin otac je bio predsednik banjske opštine i penzionisani načelnik Leskovca, Milan Pešić. Mada postoje tvrdnje da on nije Verin biološki otac, već da je njegova žena zatrudnela sa bugarskim vojnikom dok je on bio u radnom logoru u Bugarskoj tokom Prvog svetskog rata, ova informacija nije proverena s obzirom na to da se zasniva na tadašnjim glasinama. Sa druge strane, u filmu Vera isprva ne zna ko joj je otac, da bi na kraju saznala da je to neko ko istorijski nikako nije bio.

Takođe, u filmu se ne spominje ni Verin brak sa policijskim pisarom, Miletom Krčevincem, koji je trajao svega tri godine, nakon čega su se razveli. Svakako, film ni ne trpi zbog toga što ne sadrži ovu informaciju, jer radnja započinje nakon razvoda, a i Verina i Miletova priča nije bitna za portretisanje njenog lika – ono što je bitno jesu događaji nakon njenog doseljenja u Beograd, gde film i započinje. U Beogradu, Vera će biti primljena u kontraobaveštajno odeljenje Kraljevske jugoslovenske vojske, gde je školovana za obaveštajni rad i to kao najbolji polaznik ovog kursa. Brzo je savladala sve potrebne manire i veštine, među kojima su i one plesne. Ubrzo potom, Vera će postati saradnica i obaveštajnih službi Nemačke, Velike Britanije i Francuske, te će dakle biti četvorostruki agent. Njen špijunski rad ni danas nije potpuno poznat i ono što se o njemu zna su uglavnom nagađanja. Ni o njenim motivima se ne zna, te su se u filmu vodili više fikcionim pretpostavkama i događajima.

Ono što jeste činjenica je da je Vera bila mlada žena izuzetnog samopouzdanja i šarma, i da joj nisu odolevali ni muškarci ni žene. A da li je ona nekoga volela? Neki istoričari veruju da je još za vreme svog braka bila u ljubavnoj vezi sa drugim čovekom, Milivojem Perovićem, koji će kasnije postati partizanski komandant. I film se donekle bavi ovom tezom, predstavljajući njega kao Verinu prvu ljubav. Drugi istoričari pak veruju da je Vera volela nemačkog obaveštajca, Karla Krausa, mada neki tvrde i da je Vera u tu vezu ušla po nalogu Obaveštajnog odeljenja Jugoslovenske vojske. Bilo kako bilo, u filmu su nastojali da psihološki obrade njegov lik, dajući mu na značaju. Lik kome film neće dati na značaju, a trebalo je, jeste Elizabeta fon Maltzan, poznata kao Lepa Lili. U filmu, Lili se pojavljuje kao žena nemačkog ambasadora (što je zaista i bila) u jednoj kratkoj sceni, gde na zabavi upoznaje Veru sa Karlom. U seriji, ona se pojavljuje u jednoj sceni više gde se poljubi sa Verom. Mediji su preneli kako je publiku „iznenadio ovaj poljubac u usta glumica Jovane Stoiljković i Zlatije Ocokoljić Ivanović“, te da je ovo „hrabar potez autora“. Ali koliko je ova scena zaista „hrabra“?

Prema dokumentima koji se danas čuvaju u nemačkim arhivima, Vera i Lili su bile u ljubavnoj vezi, te učile o zavođenju jedna od druge i te tehnike kasnije koristile u poslu s obzirom da su obe bile špijunke. Za njihovu vezu su znali svi njihovi savremenici, i u Nemačkoj i u Jugoslaviji, budući da je one nisu ni krile, već su se ljubile u javnosti ne obraćajući pažnju na negativne reakcije okoline. Zajedno su i izlazile u noćne klubove da gledaju striptiz izvođenja, što je opet izazivalo negativne reakcije za koje one nisu marile. Od svih odnosa koje je Vera imala, ovaj je verovatno bio najiskreniji, jer je jedno Lili bila upućena u njene namere i akcije, i jedino nju nije nikada koristila za svoje ciljeve. Već smo napomenuli da je film fikcija sa istorijskim elementima, te autori ni nisu bili dužni da produbljuju ovaj odnos. Međutim, činjenica je da je akcenat stavljen na njene emotivne odnose (Milivoje, Karl) više nego na špijunske zadatke, pa zašto je onda Lili izostavljena?

Razlog za to verovatno može da se nađe u heteronormativu, odnosno uverenju da je zajednica muškarca i žene jedina prihvatljiva. Kritičari heteronormativa, među kojima su Cathy J. Cohen, Michael Warner i Lauren Berlant, navode da ovakva kultura stvara privilegiju onima koji se u nju uklapaju, a ugnjetava i marginalizuje one druge, čime se i stvara diskriminacija. Za ovaj pojam se vezuje i heteroseksizam, i zapravo ih je teško razlikovati. Heteroseksizam je stav da su svi oni čija seksualnost nije heteroseksualna devijantni, te se odnos prema njima može porediti sa rasizmom, a neretko se događa i nasilje nad tom grupacijom ljudi. Da su u filmu prikazali ljubav između Lili i Vere, gledaoci skloni heteronormativu i/ili heteroseksizmu ne bi prihvatili Veru kao najdominantniji ženski lik u domaćoj kinematografiji poslednjih godina. Autori su stavili akcenat na unutrašnje građenje Verinog lika, ali su ga i osakatili za važan deo, izbrisali njene emocije, ali i propustili šansu da zapravo pokažu kakva je bila karakterno, šta je radila u slobodno vreme, itd., te jedan poljubac koji su prikazali ne može da se okarakteriše kao hrabar čin.

Na kraju filma i serije prikazuje se Verina smrt, doduše, ne doslovno onako kako se dogodila, već se o njoj naslućuje. Veru Pešić su streljali četnici kada je imala samo 25 godina, zajedno sa njenom majkom, koja je pokušala da je spasi. Vera je ostala dostojanstvena pred streljačkim strojem – odbila je ponuđenu cigaretu i povez preko očiju. Tražila je samo da joj ne pucaju u lice kako joj ne bi oduzeli lepotu, te su je pucali u grudi. Sahranjene su u spomen kosturnici koju je za života napravio Verin otac, na groblju u Sijarinskoj Banji. Iako nije bilo direktnih potomaka, porodična kuća im je očuvana, ali i neiskorišćena kao istorijski spomenik i turistička tačka. Vera Pešić je jedan od najintrigantnijih likova sa ovih prostora, kroz čiji život se može sagledati čitava jedna epoha i dubina istorijskog previranja. Zbog toga ni ne bi trebalo da bude bitno da se donese sud da li je bila patriota ili izdajnik, da li je bila idealista ili oportunista, ni da se shvati koja joj je seksualna orijentacija bila. Mata Hari je volela jednog kapetana Maslova, Vera je volela jednu špijunku Lili, i ni jednu ni drugu njihovi osećaji ne čine manje legendarnima.